1.1 Toekomst voor het kroonjuweel van de Nederlandse inpolderingstraditie     

Flevoland is het kroonjuweel van de oer-Nederlandse traditie van het winnen van land op de zee. Als onderdeel van de Zuiderzeewerken werd een vernieuwend polderlandschap gemaakt waarin landbouw, wonen, werken en recreëren samenkomen. Visionair vormgegeven en bedacht tot in het kleinste detail: van bomenlaan tot boerenschuur. Een uniek landschap dat we kennen als het land van lucht, licht en leegte. Van de lange lijnen, statige lanen, strakke kustlijnen en verspreid gelegen dorpen en steden. Een Mondriaanlandschap van wereldfaam.

Het landschap dat werd geschapen door de ‘pioniers van het nieuwe land’, is nog relatief jong. Pas in 1997 kwam de basisinrichting van Zuidelijk Flevoland officieel gereed. Het nieuwe land zit feitelijk dus nog in haar eerste levensfase. Maar wie Flevoland doorkruist ziet de forse bomen, levendige dorpen en steden en strak bewerkte landbouwgronden. Het landschap is in relatief korte tijd gegroeid en tot bloei gekomen. De inwoners van Flevoland zijn trots op hun landschap.

Toch zijn de onderscheidende kwaliteiten van het landschap niet vanzelfsprekend. Meer dan ooit vraagt het landschap om zorg en aandacht. Om de zo gewaardeerde kwaliteiten te behouden en onderdeel te laten zijn van de leefomgeving van de toekomst.

Dat er de komende jaren en decennia iets gaat veranderen in het landschap is duidelijk. Er is behoefte aan meer woningen en we wekken onze energie anders op. We verplaatsen ons vaker en op een andere manier. En we moeten aan de slag met het veranderende klimaat en het verbeteren van de biodiversiteit. Stuk voor stuk opgaven die ruimtelijk voor grootschalige veranderingen kunnen gaan zorgen.

Verandering en vernieuwing zijn voor Flevoland niet nieuw. Het project Zuiderzeewerken is één van de grootste transities die Nederland ooit gekend heeft. Toch is er nu sprake van een keerpunt. De traditionele benadering van het inrichten van het landschap door scheiding van functies is voorbij. Meer en meer stapelen opgaven zich op. We moeten de schaarse ruimte multifunctioneel gebruiken.

Het nastreven van een hoge ruimtelijke kwaliteit is hierin een kernopgave. Want de inrichting van het landschap wordt complexer en uitdagender. We moeten verschillende belangen met elkaar verbinden. Het landschap is geen extraatje meer. Een aantrekkelijke leefomgeving is de basis voor een goed vestigingsklimaat voor wonen, werken, ondernemen en recreëren. Het landschap heeft dus een belangrijke economische waarde die we moeten koesteren.

Daarom moeten we het Flevolandse landschap van de toekomst proactief gaan vormgeven. Als pioniers van de toekomst moeten we samenwerken aan een aantrekkelijke leefomgeving. Waarin we op een integrale manier opgaven samenbrengen in een vernieuwend en krachtig landschap. Net als bij de aanleg van de polders. Een landschap met een hoge ruimtelijke kwaliteit. Het landschap van de toekomst.

De vooruitziende blik en visionaire ontwerpgedachten van de landmakers van toen, zijn de inspiratie voor de toekomst. De kwaliteiten van nu vormen de ingrediënten om nieuwe lagen en kwaliteiten toe te voegen aan het Mondriaanlandschap van morgen. Deze landschapsvisie vormt daarvoor de basis. Het is, sinds de aanleg van de polder, het eerste integrale document op regionaal-provinciaal niveau dat de kwaliteiten van Flevoland in beeld brengt en visies en ambities schetst voor de toekomst.

1.2 Samen werken aan een hoge ruimtelijke kwaliteit     

Een hoge ruimtelijke kwaliteit is onmisbaar voor een aantrekkelijk en waardevol landschap. In ruimtelijke kwaliteit komen verleden, heden en toekomst samen. Het omvat de herkomstwaarde, gebruikswaarde, belevingswaarde en toekomstwaarde van het landschap. Het landschap raakt verschillende belangen, omdat er meerdere opgaven en ontwikkelingen in samenkomen. Zowel economische, ecologische als sociaal-culturele belangen hebben invloed op de ruimtelijke kwaliteit. Deze verschillende perspectieven op ruimtelijke kwaliteit overstijgen het eigen belang van de provincie.

Om het landschap van de toekomst vorm te geven met een hoge ruimtelijke kwaliteit, is dus intensieve samenwerking nodig. Juist omdat de partners in het gebied net als de provincie hun eigen visies en ambities formuleren. Het landschap moet meer zijn dan een optelsom van eisen van sectoren en losse ruimtelijke ingrepen (PBL, 2019. Dam, Pols, & Elzenga, 2019). Daarmee doen we het Flevolandse landschap tekort.

De Omgevingswet en de Flevo-principes uit de Omgevingsvisie FlevolandStraks vormen de basis van deze vorm van samenwerking. Daarin zijn verschillende beleidsonderwerpen en opgaven verbonden. Zowel binnen als buiten de provinciale organisatie. Gemeenten, het waterschap, terreinbeherende organisaties en andere maatschappelijke partijen zijn cruciale partners bij het werken aan ruimtelijke kwaliteit.

7 uitgangspunten

We werken als provinciale organisatie met zeven uitgangspunten. Deze vormen de basis voor een geslaagd samenwerkingsproces. Met een hoge ruimtelijke kwaliteit als doel.

• Uitgangspunt 1: wanneer een ruimtelijke ontwikkeling het provinciaal belang raakt, zitten wij aan het begin van het proces aan tafel. Dat doen we op basis van inspiratie en co-creatie.
• Uitgangspunt 2: we willen dat onze bijdrage in projecten en ontwikkelingen in het landschap leidt tot een hoge ruimtelijke kwaliteit. Daarbij gebruiken we de Handvatten Ruimtelijke Kwaliteit (HARK, zie Hoofdstuk 4). Hierin houden we rekening met de herkomstwaarde, belevingswaarde, gebruikswaarde en toekomstwaarde van het landschap. En geven we economische, ecologische en sociaal-culturele belangen een plek.
• Uitgangspunt 3: de precieze plek van een ontwikkeling of initiatief in het landschap bepaalt de ruimtelijke kwaliteit. Net als vormgeving, beeldkwaliteit en beleving.
• Uitgangspunt 4: we werken mee aan opgaven die een kans bieden voor verrijking van het landschap. Opgaven van ons of van anderen. Vanuit een integrale, cross-sectorale aanpak, waarbij de ruimtelijke kwaliteit kan worden vergroot. We faciliteren, inspireren, stimuleren en doen ontwerpend onderzoek. Dit doen we samen, waarbij iedereen bijdraagt vanuit zijn of haar rol en mogelijkheden.
• Uitgangspunt 5: We geven het goede voorbeeld bij ontwikkelingen. Bijvoorbeeld als het gaat om onze eigen provinciale landschapselementen en -structuren. Het ontstaan en de kernkwaliteiten van het landschap inspireren ons bij transformaties.
• Uitgangspunt 6: we wachten niet af, wel zetten we graag de eerste stap. We werken samen met onze partners het landschapsprogramma uit. Zowel via gezamenlijke uitwerkingsprogramma’s als via pilots, concrete projecten, prijsvragen en kennisdeling.
• Uitgangspunt 7: mensen maken Flevoland. We experimenteren met nieuwe manieren van werken rondom participatie en initiatieven. De inwoners van Flevoland krijgen de ruimte om hun landschap van de toekomst vorm te geven.

1.3 Programma Landschap van de Toekomst     

Context van het programma

In het Programma Landschap van de Toekomst (PLvdT) staat de provinciale kijk op:

• Ons waardevolle landschap
• De identiteit van Flevoland
• De aantrekkelijkheid van Flevoland vanuit economisch perspectief

Het PLvdT is geschreven volgens de Omgevingswet. Het bestaat uit twee delen.

• Deel 1: het Programma Landschap van de Toekomst.
  
  Visies, ambities en handvatten voor een hoge ruimtelijke kwaliteit in Flevoland.
• Deel 2: het Handboek kernkwaliteiten Flevoland.
  
  24 bouwstenen voor hoge ruimtelijke kwaliteit.

Een programma binnen de Omgevingswet is een document. Daarin staat het te voeren beleid voor ontwikkeling, gebruik, beheer, bescherming en behoud. Ook staan hier maatregelen in om de ambities en doelen voor de fysieke leefomgeving te realiseren.

Het Omgevingsprogramma Flevoland neemt het PLvdT na vaststelling op. Hierin zijn meerdere programma’s gebundeld. Deze kunnen integraal, sectoraal, gebiedsgericht en/of interbestuurlijk zijn. Flevoland bundelde in 2019 al het beleid voor de fysieke leefomgeving in het Omgevingsprogramma Flevoland. Dat gebeurde in het verlengde van het voormalige Omgevingsplan Flevoland 2006. Nieuw en aangepast beleid wordt na vaststelling onderdeel van het omgevingsprogramma.

Status van het programma

Het programma is zelfbindend en heeft op zichzelf geen juridische doorwerking. Het programma is daarmee richtinggevend. Andere overheden en initiatiefnemers moeten er dus rekening mee houden. De richtlijnen in het programma wegen zwaar bij beslissingen, zonder dwingend te sturen op de uitkomst. Afwijken mag alleen als daar goede redenen voor zijn. Na het van kracht worden van de Omgevingswet zijn Gedeputeerde Staten het bevoegde gezag.

Na verloop van tijd kan voor sommige onderdelen juridische borging in de omgevingsverordening nodig zijn. Als gevolg van het werken in de praktijk met dit landschapsprogramma. Hoofdstuk 7 gaat hier nader op in, als het gaat om de provinciale inzet.

Een goede basis voor de toekomst

We deden een uitgebreide participatieve studie naar de identiteit van Flevoland. Dat gebeurde tijdens de totstandkoming van het Verhaal van Flevoland. De uitkomsten uit de gebiedsprocessen waren een startpunt voor het PLvdT. Het landschapsprogramma kwam in diverse vervolgstappen verder tot stand. In nauwe samenwerking met de zes Flevolandse gemeenten, het waterschap Zuiderzeeland, en de terreinbeherende organisaties.

De inwoners van Flevoland en de gebiedspartners zijn trots op hun landschap. Dat kwam uit het proces duidelijk naar voren. Zij willen die trots delen en de kwaliteiten van het landschap bewaren voor de toekomst. Het Programma Landschap van de Toekomst maakt die wens mogelijk.

1.4 Hoe gebruik ik het Programma Landschap van de Toekomst     

Het Programma Landschap van de Toekomst (PLvdT) stuurt en inspireert bij het werken aan een hoge ruimtelijke kwaliteit. Het document biedt handvatten in ruimtelijke processen. Om het PLvdT zo handzaam mogelijk te maken, zijn er twee hoofddelen. Naast dit document, het Programma Landschap van de Toekomst is er het Handboek kernkwaliteiten Flevoland.

Het PLvdT geeft een overzicht van de kernkwaliteiten, de opgaven, visie en ambities. Het Handboek kernkwaliteiten Flevoland is een naslagwerk. Het gaat in detail in op de kernkwaliteiten van Flevoland.

Iedereen die in het landschap met plannen en projecten aan de slag gaat, kan het PLvdT gebruiken. Variërend van de provincie, tot inwoners en ondernemers, tot andere overheden en terreinbeheerders. Voorbeelden zijn een nieuw park, het verbreden van een weg of een nieuwe woonwijk.

Het schema laat in een aantal stappen zien hoe je het PLvdT kunt gebruiken. Je hoeft de visie niet altijd van A tot Z te lezen. Ga op een plek in het schema staan, en begin het vormgeven van een goede samenwerking.

In de volgende stap word je meegenomen in de historie en de kernkwaliteiten van die plek. Daarna zie je de visies en ambities voor die locatie. Je ziet voorbeelden van het realiseren van de visies en ambities. Dit zijn de gereedschappen om het landschap van de toekomst in te richten met een hoge ruimtelijke kwaliteit.

Stappenplan

Je kunt het Programma Landschap van de Toekomst lezen als onderstaand stappenplan.

Stap 1 - Locatie: op welke plek ben je aan het werk of heb je een initiatief?

Stap 2 - Hoe werken we samen? Wat is onze grondhouding ten aanzien van het Flevolandse landschap? Op basis van de uitgangspunten uit paragraaf 1.2 en Handvatten Ruimtelijke Kwaliteit (HARK) uit paragraaf kun je een succesvol proces van samenwerking vormgegeven. Elk project neemt landschap vanaf het begin mee.

Stap 3 - Essentie en kernkwaliteiten: wat zijn de onderscheidende kwaliteiten van de plek? Vanuit die kennis ontstaan aanknopingspunten voor transformaties in het landschap van de toekomst. Dit inzicht helpt een balans te vinden tussen voortbouwen op de bestaande kwaliteiten en vernieuwing van het landschap.

Stap 4 - Visie en ambities: hoe ziet het landschap van de toekomst er op deze plek mogelijk uit? In de visie staan de basisoverwegingen aan de hand van vijf thema’s. De voorbeelden laten zien hoe deze opgaven vertalen naar een specifieke plek binnen één van de drie polders. Zo wordt duidelijk welke overwegingen voor ruimtelijke kwaliteit op die plek gelden. Met de concrete handvatten in deze stap kun je een initiatief in het landschap een passende plek en inrichting geven.

Stappenplan bij gebruik van het Programma Landschap van de Toekomst in de praktijk

1.5 Leeswijzer     

Hoofdstuk 1bevat de introductie, aanleiding en uitgangspunten voor het Programma Landschap van de Toekomst.

Hoofdstuk 2 beschrijft het ontstaan en de essentie van het Flevolandse landschap. Het duidt de karakters, kernkwaliteiten van het landschap en de waarde ervan. Voor Flevoland als geheel en per polder afzonderlijk. Het Handboek kernkwaliteiten Flevoland geeft 24 bouwstenen voor hoge ruimtelijke kwaliteit. Dit is een los document, die hoort bij deze landschapsvisie.

Hoofdstuk 3 benoemt wat een stempel gaat drukken op het landschap van de toekomst en de ruimtelijke kwaliteit. Hierin staan de tastbare aanleidingen voor het ontwikkelen van een visie op landschap en ruimtelijke kwaliteit.

Hoofdstuk 4 koppelt de belangrijkste conclusies uit hoofdstuk 2 en 3 aan het belang en de waarde van ruimtelijke kwaliteit. Dit werken we uit in Handvatten Ruimtelijke Kwaliteit. En vormt het fundament voor de visie.

Hoofdstuk 5 beschrijft de essentie van de visie en ambities voor het landschap van de toekomst. De basisoverwegingen van de visie zijn uitgewerkt aan de hand van vijf thema’s. We bespreken en illustreren per thema hoe uitwerking van de opgaven zich verbindt aan het werken aan een hoge ruimtelijke kwaliteit.

Hoofdstuk 6 bevat voorbeelduitwerkingen van de visie en thema’s. We vertaalden ze naar de ruimtelijke context van de drie Flevolandse polders. Voorbeelduitwerkingen brengen mogelijke ingrediënten voor het landschap van de toekomst in beeld.

In Hoofdstuk 7 staat de uitwerking van de rol en het belang van de provincie. Ook beschrijft het hoe er in de praktijk invulling aan het landschapsprogramma wordt gegeven.

In de bijlage is een Begrippenlijst en Literatuurlijst te vinden.

Tenslotte is de Appendix Handboek kernkwaliteiten Flevoland opgenomen.

De documenten zijn als bijlage bijgevoegd, zie Bijlage Programma Landschap van de Toekomst en Bijlage Appendix Handboek kernkwaliteiten Flevoland.

2.1 Een ingenieurslandschap van wereldfaam     

In de twintigste eeuw werd in het hart van Nederland water tot land gemaakt: Flevoland. De drie Flevolandse polders - Noordoostpolder, Oostelijk Flevoland, Zuidelijk Flevoland - zijn onderdeel van de Zuiderzeewerken. ´s Werelds grootste waterbouwkundig werk.

Overzichtskaart van de drie polders met de dijken, hoofdwaterwegen, natuurlijke laagtes en hoogtes

Flevoland is uniek, zowel op de schaal van Nederland als op wereldniveau. Flevoland is bedacht, tot in de kleinste details. Een ingenieurslandschap dat werd geschapen en opgebouwd door de ‘pioniers van het nieuwe land’. Inmiddels is het een vanzelfsprekende leefomgeving voor de mensen die er wonen en werken. Flevoland vormt een icoon op zich, ondanks de jonge leeftijd. Een icoon met een duidelijke plek in het collectieve geheugen.

Het ontworpen polderlandschap is in korte tijd uitgegroeid tot een robuust geheel, met een eigen schoonheid en waarde. Dit is ontstaan door een intense verweving van het waterbouwkundig bouwwerk met de maaiveldinrichting, landbouwkundige verkaveling, beplantingsstructuur en het netwerk van water en wegen. Met respect voor markante relicten van het oude land.

Tussen deze verschillende lagen in het landschap is een robuuste en vanzelfsprekende samenhang (synthese) ontstaan. Dankzij de weloverwogen planvorming en het voortschrijdend inzicht van de ontwerpers van toen. Gezamenlijk vormen deze lagen de essentie en kernkwaliteiten van de Flevolandse landschappelijke identiteit.

Het landschap van Flevoland vormt daarmee ook een monumentaal ruimtelijk verslag. Een verslag van de ontwikkeling van de Nederlandse waterstaatkundige expertise, innovatie in de landbouw. Van veranderingen in de maatschappij. Ook van de ontwikkeling van het vakgebied ‘regionaal landschapsontwerp’. Elementen zoals beplantingsstructuren, verkavelingspatronen, waterwegen en dijken, werden de gereedschapsstukken voor het creëren van een waardevolle omgeving.

2.2 De idealen van de landmakers     

De inpoldering van de Zuiderzee was in eerste instantie gericht op de nationale voedselvoorziening. Dit bepaalde voor een groot deel het rationele landbouwkundige karakter van de eerste inpolderingen. Bijvoorbeeld bij de Wieringermeerpolder in Noord-Holland. Deze polder is na de proefpolder in Andijk de eerste grootschalige inpoldering van de Zuiderzee. Daarna volgenden de inpolderingen van Flevoland.

Gaandeweg verschoof het accent. Van het realiseren van nieuwe gebieden voor de landbouw. Naar het creëren van echte leefomgevingen. Met meer aandacht voor wonen, werken en recreëren in de nabijheid van de drukke Randstad.

De heer De Blocq van Kuffeler, directeur der Zuiderzeewerken, sprak in 1950 over een bredere ambitie:

‘Om te komen tot een inrichtingsplan van de polders dat, eenmaal uitgevoerd, aan de opvolgende generaties van toekomstige bewoners tot heil van het gehele land, een gewest zal bieden, waar met vreugde geleefd en economisch gewerkt zal worden.’

Waar andere provincies een geschiedenis van eeuwen hebben, is Flevoland in slechts enkele decennia gemaakt. Het land werd ingericht op basis van eigentijdse inzichten en met een kenmerkende helderheid en geordendheid.

Een belangrijk hoofdprincipe was dat de moderne mens de schoonheid van het agrarisch landschap moest kunnen ervaren. Dat kon volgens de Rijksdienst voor de IJsselmeer Polders (RIJP) worden bereikt door functionele inrichtingselementen. Deze zodanig vorm te geven dat ze als vanzelf de ervaring van schoonheid zouden oproepen. Zo beoogde men een weldadige leefomgeving te creëren. Hiermee is dus in relatief kort tijdsbestek een landschap ontstaan met een geheel eigen schoonheid.

2.3 Drie polders, drie karakters en de vierde ontwikkeling     

Ontworpen vanuit een leidende hoofdgedachte en voortschrijdend inzicht

Flevoland bestaat uit drie polders die na elkaar werden gerealiseerd: de Noordoostpolder, Oostelijk Flevoland en Zuidelijk Flevoland.

De polders zijn verschillend in opzet. Maar het verhaal en de ontwerpgedachte van het landmaken verbindt de polders ook.

Recent is een vierde ontwikkeling toegevoegd aan de traditie van landmaken in Flevoland: de Marker Wadden.

De polders vertellen een verhaal over de tijd waarin ze aangelegd werden. Want elk van de drie polders is vormgegeven vanuit de nieuwste inzichten en behoeften. Zoals die speelden in de periode van realisatie. De ontwerpgedachte zorgde er ook voor dat elke polder zijn eigen ruimtelijke ordeningsconcept heeft gekregen. En een sterke mate van eigenheid, karakter.

Hierna volgt de overzichtskaart met schematische weergave van de ruimtelijke concepten van de drie polders. In de daarop volgende subparagrafen duiden we de karakters, filosofie en ruimtelijke opbouw van de drie polders en de vierde ontwikkeling.

Overzichtskaart met schematische weergave van de ruimtelijke concepten van de drie polders

2.4 Kernkwaliteiten van het Flevolandse landschap     

In de volgende subparagrafen staan de kernkwaliteiten van het Flevolandse landschap centraal. Allereerst beschrijven we de kwaliteiten op schaalniveau van de gehele provincie. In de volgende paragrafen de kernkwaliteiten per polder.

In de Appendix Handboek kernkwaliteiten Flevolandwerken we de kwaliteiten verder uit: 24 kernkwaliteiten als ruimtelijke bouwstenen. We geven elke kernkwaliteit een precieze omschrijving en duiden de waarde. Dit zodat er bij ruimtelijke planvorming en veranderingen in het landschap rekening mee kan worden gehouden.

De 24 kernkwaliteiten van het Flevolandse landschap zijn een uitgangspunt voor overheden, initiatiefnemers en ontwikkelaars bij ruimtelijke planvorming en veranderingen in het landschap.

Kernkwaliteiten, definitie en toekomst

De definitie van kernkwaliteiten is: ‘de onderscheidende, karakteristieke en waardevolle elementen in het landschap. Het zijn de cruciale bouwstenen voor de identiteit en ruimtelijke kwaliteit van het gebied. Ze vertellen het verhaal van Flevoland.’

Deze bouwstenen zijn behulpzaam als aanknopingspunten bij het vormgeven en inrichten van het landschap van de toekomst. Door de kernkwaliteiten te integreren in toekomstige landschappelijke ontwikkelingen, kunnen we voortbouwen op wat er al is. Zonder dat we vernieuwing en verandering uitsluiten.

De kernkwaliteiten van het Flevolandse landschap hebben we vastgesteld op basis veldbezoeken, ruimtelijke analyses en literatuurstudies. Daarnaast vormen gebiedssessies met inwoners vanuit de omgevingsvisie-opgave 'Het Verhaal van Flevoland’ input.

De kernkwaliteiten verdelen we onder in zes hoofdcategorieën:

• Categorie: waterbouwkundig bouwwerk - rationeel ingenieurslandschap van lange lijnen en contrasten,
• Categorie: hoofdstructuur per polder - dragers van identiteit en ontwikkeling,
• Categorie: maaiveld - een divers Mondriaanlandschap binnen een strakke modulaire verkaveling,
• Categorie: beplantingsstructuren - samenhang en menselijke maat in open polder,
• Categorie: infrastructuur - gevarieerde beleving van polderpanorama’s,
• Categorie: oud land in nieuw land.

Elke categorie bestaat uit meerdere ruimtelijke bouwstenen (zie Hoofdstuk 2 Kernkwaliteiten als bouwstenen van het Flevolandse landschap van het Handboek kernkwaliteiten Flevoland). De kernkwaliteiten tonen we in samenhang op onderstaande kernkwaliteitenkaart. Op deze kaart ziet u waar de kernkwaliteiten te vinden zijn en hoe deze zich tot elkaar verhouden. Zowel op het schaalniveau van de provincie als geheel, als van elke polder afzonderlijk.

Overzichskaart kernkwaliteiten van het Flevolandse landschap

2.5 Noordoostpolder - gesamtkunstwerk van de wederopbouw     

Dorpenring en assenkruis

De Noordoostpolder is een gesamtkunstwerk van de naoorlogse wederopbouwperiode. De consequente concentrische opbouw en het assenkruis staan hier centraal. Als ruimtelijke drager van de polder is de dorpenring inclusief de begeleidende beplanting van grote waarde. De boerenerven, arbeidershuisjes, dorpen en de stad zijn op een logische wijze met elkaar verbonden.

Een fijnmazig netwerk van verschillende landschapselementen zorgt hierin voor samenhang. Denk daarbij aan lanen en singels, erfbeplantingen, dorpsbossen en de grotere boscomplexen in het oosten van de polder. In z’n totaliteit heeft de polder hierdoor een bijzondere gaafheid, samenhang en leesbaarheid.

Landschap van rust en regelmaat

Deze landschapselementen zijn essentieel voor de karakteristiek van het gebied en omsluiten maatvaste open ruimtes. In deze open ruimtes is het agrarische landschap bepalend voor de beleving. Een rationele lappendeken van kavels met een grote diversiteit aan teelten en landgebruik zorgt voor het iconische Mondriaanlandschap.

Relicten van het oude land

Bijzonder van waarde is ook de zichtbaarheid van relicten van het oude landschap van de Zuiderzee. Relicten zoals de voormalige eilanden Urk en Schokland (UNESCO Werelderfgoed). Ook de bewaard gebleven havenhoofden bij Kuinre en Kraggenburg. En de voormalige dijk van de Zuiderzee in het noordoosten van de polder. Het zijn plekken waar het contrast tussen oud en nieuw land sterk is te ervaren.

Bijzondere accenten

Daarnaast zijn er architectonische objecten met een sterke landschappelijke component in de polder te vinden. Hieronder vallen de typerende boerenschuren van schokbeton. En de kenmerkende hoge bruggen over het netwerk van de vaarten. Deze bouwkundige elementen hebben een onderscheidende waarde.

Overzichtskaart kernkwaliteiten Noordoostpolder

2.6 Oostelijk Flevoland - polderparkwegen aan een groene horizon     

Herkenbare dijken

In Oostelijk Flevoland is een landschap ontstaan met een geheel ander karakter dan in de eerder aangelegde Noordoostpolder. Het waterbouwkundige bouwwerk vormt de basis, duidelijk en herkenbaar omringd door dijken.

Allereerst zijn de dijken belangrijk als symbool voor het ingenieurslandschap. Ze bieden een beleving verschillende contrasten: tussen water en land, tussen besloten bos en randmeren. De Knardijk is een bijzonder element als scheiding tussen Oostelijk en Zuidelijk Flevoland. Een dijk met aan beide zijden land. De dijk ten noorden van Lelystad langs de A6 vormt een iconisch element vanwege de parallel opgestelde windmolens.

Ten tweede is het systeem van vaarten en gemalen kenmerkend. Dit netwerk doorkruist de polder en biedt vanaf het water een beleving op zich.

Gevarieerde randmeren

Karakteristiek voor Oostelijk Flevoland is de ligging aan de randmeren in het oosten. En de overgang van dat water naar een ketting van boscomplexen. Deze oostelijke rand vertegenwoordigt een grote ecologische en recreatieve waarde en zorgt voor landschappelijke diversiteit. De randmeren hebben een gevarieerd oeverlandschap door een wisselende breedte en schaal van het water.

Netwerk van polderparkwegen

Naar het midden toe is een zorgvuldig ontworpen netwerk van polderparkwegen gerealiseerd. Dit netwerk bestaat uit een breed palet aan landschappelijke middelen. Al dan niet in samenhang met de vormgeving van de hoofdwaterwegen.

De licht gebogen polderparkwegen in de centrale driehoek hebben brede profielen. Met aan de ene zijde lange, continue en brede stroken van dichte singelbeplanting. En aan de andere zijde een bomenrij. Overige polderparkwegen hebben een opener karakter met enkele of dubbele bomenrijen of liggen geheel in de openheid. Dit laatste type is aangekleed met hier en daar een bospartij. Daarnaast wordt de onderscheidende kwaliteit bepaald door de ligging in het landschap met ruime bochten door de openheid.

De beplanting van de polderparkwegen bestaat uit zowel singels als laanbeplanting als losse bospartijen. Deze beplanting is bijzonder waardevol in het toevoegen van een meer menselijke maat aan de polder. Als dragende structuur verdeelt de beplanting de polder in meerdere deelgebieden. Daar is het open en weidse Mondriaanlandschap op een kleine én grotere schaal te ervaren.

De polderparkwegen verbinden daarnaast de stedelijke kernen met elkaar. Denk aan de karakteristieke dreven in Lelystad. Of de dorpsbossen, die net als in de Noordoostpolder waardevol zijn voor recreatie, ecologie en beschutting.

Overzichtskaart kernkwaliteiten Oostelijk Flevoland

2.7 Zuidelijk Flevoland - landschap van grote gebaren     

In het ontwerp van Zuidelijk Flevoland ging meer aandacht uit naar het belang van recreatie en natuur. En naar de ontwikkeling van stedelijke kernen. Hierdoor heeft deze polder een onderscheidend en waardevol karakter gekregen. Dit wordt bepaald door een aantal grote landschappelijke eenheden. Deze eenheden hebben allemaal een eigen identiteit en kwaliteit. Kenmerkend zijn de grote afmetingen van elke eenheid.

Oostvaardersplassen

De Oostvaardersplassen hebben een hoge ecologische en deels recreatieve waarde. Het gebied met begroeiing en wetlands is herkenbaar als eenheid. Deze wordt begrensd door de IJsselmeerdijk, Knardijk en de spoorlijn.

Horsterwold en Zeewolde

Het Horsterwold bij Zeewolde is onder meer waardevol vanwege de schaal van het boscomplex. Het is het grootste aaneengesloten loofbos van Nederland. Een samenhangend en robuust geheel met een nagenoeg gesloten en onaangetaste rand. Hiermee markeert het bos een duidelijk eigen gebied binnen de polder.

Binnen het bos is de verkavelingsstructuur van de polder zichtbaar. En zijn er allerlei bijzondere patronen van boomaanplant ontstaan. Het bos biedt daarnaast een belangrijke functie voor natuur en recreatie.

De kern Zeewolde is tegen het bos aangebouwd en heeft daarmee een groene rand gekregen. De kern heeft daardoor zowel een bos-zijde als een gezicht aan het water.

Meerkernige stad Almere met groengebieden

Ook Almere heeft als grootste stedelijke kern van Zuidelijk Flevoland een onderscheidend karakter. De stad werd ontworpen met verspreid gelegen woonkernen met daartussen groengebieden en lange verbindende lanen. Deze groengebieden werden al aangelegd voordat de stad werd gebouwd. In het huidige stedelijke landschap hebben deze groengebieden een grote recreatieve en ecologische waarde. Denk aan het Almeerderhout met het kenmerkende Cirkelbos. De afwisseling tussen groene gebieden en de stedelijke kernen, maakt de verspreide opzet van Almere leesbaar.

Groots open landbouwhart met poldercarré en Vogelweg

Het landbouwhart in het midden van Zuidelijk Flevoland is het grootste open gebied van de polder. Maar liefst 8 bij 12 kilometer groot. Hier is de weidsheid van het open agrarisch polderlandschap op een sublieme manier te ervaren. Het landbouwhart wordt doorkruist door de Vogelweg.

De Vogelweg heeft een lengte van 14 kilometer en een breedte van 100 meter. En is een essentiële landschappelijke drager van deze polder. Vooral door het royale en continue karakter van de weg. Met brede bermen en de monumentale driedubbele bomenlanen aan beide zijden.

Rondom het open midden van het landbouwhart staat het poldercarré. Het carré is een sterk samenhangende beplantingsstructuur die de ruimtelijke begrenzing vormt van het open midden. Het carré vormt een onmisbare drager van de polder. Enerzijds als belevingsas in het open polderlandschap. En anderzijds als groene rand aan de horizon.

Halfopen zuidlob

In de zuidlob ligt een landbouwgebied. Deze wordt begrensd door het grote loofbos Horsterwold en de dijken van de randmeren. Dit landbouwgebied onderscheidt zich door het halfopen karakter en heeft daarmee een eigen identiteit. Kenmerkend zijn de wegen die met flauwe bogen door het landschap bewegen. Van oorsprong zijn een aantal van deze wegen ook beplant.

Samenhang door het waterbouwkundig bouwwerk

De samenhang tussen de grote landschappelijke eenheden van Zuidelijk Flevoland wordt gevormd door het waterbouwkundig bouwwerk. Aan de horizon zijn de dijken en vaarten zijn duidelijk zichtbaar als heldere structuren. Deze zorgen voor herkenbaarheid van het polderlandschap.

Contrasten en entrees

De grote landschappelijke eenheden zijn vormgegeven met de bedoeling ook een relatie met het oude land te leggen. Zo vormt het Horsterwold de spiegeling van de Veluwse bossen aan de overkant van de randmeren.

Tot slot zijn de entrees tot Zuidelijk Flevoland van grote waarde. Hier vind je lange zichten en panorama’s richting de open polder en het water. Daardoor zijn bij de entrees sterke contrasten tussen het oude en nieuwe land te ervaren.

Overzichtskaart kernkwaliteiten Zuidelijk Flevoland

2.8 IJsselmeer en Markermeer – het blauwe hart van Nederland     

Eindeloze vergezichten

Het Markermeer en IJsselmeer zijn onderdeel van het samenhangende waterbouwkundige bouwwerk van Flevoland. En het resultaat van de inpoldering en afsluiting van de voormalige Zuiderzee. Het water kenmerkt het zich door grootschalige openheid. Bij helder weer met zichten van oever tot oever.

Verbinding tussen oud en nieuw land

De stedelijke waterfronten van het oude land en de nieuwere waterfronten van Flevoland vormen een serie. Herkenbare kapen en baaien langs de dijk aan het open water. Ze maken onderdeel uit van een rondje rond het Markermeer en IJsselmeer, het Gooimeer en IJmeer.

De openheid en leegte van het water vormt een contrast met de lagergelegen polders. Deze hebben ten opzichte van de meren een minder open karakter. Rondom de meren liggen verschillende landschapstypes op het oude land.

Het water heeft een hoge ecologische waarde. Maar ook voor waterrecreatie, scheepvaart en als onderdeel van het leesbare waterbouwkundige bouwwerk. Het vormt het blauwe hart van Nederland.

Het nieuwe landmaken

De Marker Wadden zijn een nieuw hoofdstuk in de traditie van het ingenieurslandschap van Flevoland. Het is de meest recente toevoeging aan het waterbouwkundige bouwwerk. Het gebied is een voorbeeld van Building with Nature. Door een kunstmatige ingreep is een natuurlijk landschap ontstaan binnen de rigiditeit van het Flevolandse waterbouwkundige bouwwerk. De Marker Wadden hebben een hoge ecologische, recreatieve en educatieve waarde.

Overzichtskaart kernkwaliteiten IJsselmeer en Markermeer

3.1 Landschap van de verandering     

Verandering als constante

Het landschap van Flevoland staat bekend als een landschap dat is bedacht vanaf de tekentafel. Waarin letterlijk elke vierkante centimeter tot in detail is uitgedacht. Van de verkaveling tot de wegenstructuur. En van de lanen en singels tot steden, dorpen en boerenerven.

Het tegendeel is waar. Het landschap van Flevoland werd al direct na aanleg dynamisch en veranderend. Onder meer door steeds nieuwe inzichten over de inrichting van de polder. Hierdoor zijn bijvoorbeeld de drie Flevolandse polders totaal verschillend van karakter. Ingenieurs en ontwerpers hielden al rekening met sommige veranderingen in het oorspronkelijk ontwerp van de polders. Zo reserveerden zij in de polders bijvoorbeeld al ruimte voor de mogelijke toekomstige aanleg van wegen.

De ingenieurs en ontwerpers van de polders hadden visionaire ideeën over de inrichting. Toch konden zij niet alle mogelijke toekomstige ontwikkelingen voorzien. Daardoor vonden gaandeweg ook vernieuwingen in het landschap plaats. De komst van snelwegen, bijvoorbeeld. Die waren er deels nog niet bij de aanleg van de polders. Ook schaalvergroting in de landbouw, stedelijke uitbreidingen en een nieuwe spoorlijn zijn hier voorbeelden van.

Veranderingen als deze hebben de afgelopen decennia daarom ook een duidelijk effect gehad op het landschap. Landschapselementen die worden gezien als kernkwaliteiten zijn onder druk komen te staan. Dit is bijvoorbeeld te zien in veranderingen in de beplantingsstructuur (lanen, singels, erfbeplanting) in de polders.

Beplantingsstructuren als symbool voor dynamiek

Van de polders zijn luchtfoto’s gemaakt, vlak na de aanleg en recent. Een vergelijking van deze foto’s laat de impact van ruimtelijke ontwikkelingen op de beplanting in het landschap zien*. Lanen en singels zijn bijvoorbeeld aangetast of soms geheel verdwenen. Ook is veel van de agrarische erfbeplanting uiteengevallen. De ruimtelijke samenhang van de polders niet overal meer herkenbaar.

Oorzaken hiervoor zijn ontwikkelingen als woningbouw, nieuwe infrastructuur en schaalvergroting in de landbouw. Beplanting moest wijken om ruimte te maken voor andere functies, of is niet meegegroeid met deze ontwikkelingen. Daarnaast zijn er ook natuurlijke oorzaken. Bijvoorbeeld ziektes en plagen, waarvan de essentaksterfte een actueel verschijnsel is.

Ook zijn er beplantingsstructuren bij gekomen. Denk bijvoorbeeld aan beplanting langs snelwegen die pas later zijn aangelegd of nieuwe groenstructuren in stedelijke uitbreidingsgebieden.

Het behoud, herstel en vernieuwen van de beplantingsstructuur vormt op zichzelf een opgave. Het is onderdeel van de beeldbepalende kernkwaliteiten van het Flevolandse landschap. Het geeft structuur aan het landschap en is van wezenlijk belang voor de identiteit van de polder. Beplanting geeft maat, schaal en beschutting aan de openheid. Groen heeft bovendien een belangrijke waarde voor ontspanning en biedt leefgebieden voor flora en fauna.

Bovenal laat de vergelijking zien dat veranderingen in de beplantingsstructuur een symbool zijn. Van hoe het landschap van Flevoland als gevolg van allerlei transities is veranderd en aangepast.

Beplantingsstructuren, vergelijking heden en verleden

Overzichtskaart beplantingsstructuren

Overzichtskaart erfbeplantingsstructuren, voorbeeld Oostelijk Flevoland

Vernieuwing vanuit kwaliteit

De polders zijn dus een dynamisch geheel. Die dynamiek heeft op allerlei elementen in het landschap een effect, waarvan de beplanting een voorbeeld is. Verandering is niet per definitie schadelijk. Dynamiek en vernieuwing zijn juist heel Flevolandse kenmerken. Maar de manier waarop dat effect heeft op de structuur en identiteit van het landschap vraagt blijvend om aandacht. Om te voorkomen dat kernkwaliteiten veranderen in non-kwaliteiten.

De kernkwaliteiten erkennen en inzetten in het inrichten van landschappen van de toekomst is een belangrijke opgave. We sluiten vernieuwing niet uit, maar gebruiken waardevolle elementen in het landschap als basis.

Aan verandering en vernieuwing komt voorlopig nog geen einde. Ook in de huidige situatie en in de toekomst zijn een aantal opgaven bepalend voor de ontwikkeling van het polderlandschap. Opgaven die het in zich hebben opnieuw een stempel te drukken op het gezicht van Flevoland. Paragraaf 3.2 Dynamiek en opgaven van nu en de toekomst geeft hiervan een overzicht.

3.2 Dynamiek en opgaven van nu en de toekomst     

Paragraaf 3.1 Landschap van de verandering geeft weer hoe ontwikkelingen het landschap van Flevoland de afgelopen tientallen jaren hebben beïnvloed. De veranderingen in de beplantingsstructuur zijn daar het tastbare resultaat van. Deze paragraaf benoemt de opgaven die nu en in de nabije toekomst spelen. Het zijn opgaven met een grote ruimtelijke impact. Ze doen opnieuw een beroep op de flexibiliteit en robuustheid van het landschap.



Dit zijn de belangrijkste opgaven:

• Transities in de landbouw
• Verstedelijking en woningbouw
• Bedrijvigheid, logistiek, datacenters
• Infrastructuur, aanpassing en uitbreiding
• Energietransitie
• Bodemdaling, verminderde drooglegging en kwel
• Essentaksterfte
• Biodiversiteit
• Klimaatverandering

Transities in de landbouw

De agrarische sector is door schaalvergroting en technische vernieuwingen altijd in beweging. De algemene ontwikkeling is dat agrarische bedrijven in Flevoland groter worden. Net als in de rest van het land. Vooral de bedrijven met een grootte van meer dan 100 hectare groeien door. Meestal nemen deze bedrijven kleinere bedrijven die stoppen over (Vogelzang et. al., 2019).

Door de schaalvergroting veranderen de agrarische erven en het gebruik van de gebouwen. Een deel verliest zijn agrarische functie of komt helemaal leeg te staan. Andere erven zijn vaak niet groot genoeg of niet efficiënt te gebruiken voor de grootschalige landbouw. Het gevolg is dat ze letterlijk uit hun voegen barsten. Daarbij voegen agrariërs nieuwe grootschalige bebouwing toe, buiten het oorspronkelijke erf. De kenmerkende erfbeplanting die van oudsher het erf afschermde, gaat daarbij vaak verloren.

Er zijn meer veranderingen in de landbouw, dan alleen schaalvergroting.

We gaan over op kringlooplandbouw en natuurinclusieve landbouw (Waardevol en Verbonden, Ministerie LNV, 2018). Dat doet een nieuw beroep op innovatie. Dat geldt ook voor de stikstofcrisis. Daarbij worden duurzaamheid en circulariteit belangrijker. Dat kan op lange termijn leiden tot teelten van nieuwe gewassen, meer biodiversiteit en andere vormen van landbouw. Het karakteristieke beeld van het open en kleurrijke Mondriaanlandschap kan hierdoor veranderen. De landbouwsector in Flevoland is immers de grootse speler die het landschap verzorgt, beheert en ontwikkelt.

Beide ontwikkelingen in de landbouw spelen in heel Flevoland. Deze opgave hoort bij de Omgevingsvisie FlevolandStraks – Landbouw Meerdere Smaken.

Verstedelijking en woningbouw

Er ligt druk op de woningmarkt. De laatste jaren is er een constante vraag naar meer woonruimte en stedelijke in- en uitbreidingsgebieden. Dit speelt zowel in de grotere kernen (Almere en Lelystad) als in de middelgrote kernen en dorpen. De komende jaren vullen we al verschillende stedelijke uitbreidingslocaties in. Ook onderzoeken we op dit moment de mogelijkheid van de bouw van 100.000 extra woningen in Flevoland. Een ontwikkeling die opnieuw een stempel op het landschap van Flevoland kan drukken.

Het is van belang om deze verstedelijkingsopgave niet alleen als een woningbouwopgave te zien. Maar als een integrale gebiedsontwikkeling met ook grote landschappelijke kansen. Zowel bewoners als bedrijven hechten steeds meer waarde aan identiteit en een aangename, groene woon- en werkomgeving. Het bepaalt de keuze voor wonen en werken. Dit maakt het landschap een belangrijke economische troef.

Daarom moet Flevoland de aanwezige landschappelijke kwaliteit verder ontwikkelen. En inzetten op het realiseren van aantrekkelijke, gezonde steden en woonmilieus. Zo creëren we een vitale leefomgeving, die uitnodigt tot bewegen en ontmoeten. Vanuit de achtertuin naar omliggende grotere groengebieden en het open landschap.

Voorbeelden van ontwikkelingen op het gebied van verstedelijking en woningbouw zijn Almere Pampus en Almere/Zeewolde-Oosterwold.

Deze opgave hoort bij het Omgevingsprogramma Flevoland – Verstedelijking.

Bedrijvigheid, logistiek, datacenters

Flevoland heeft een aantrekkelijk vestigingsklimaat. Centraal gelegen, een goed wegennet en dichtbij Schiphol en Lelystad Airport. De logistieke sector maakte de afgelopen jaren een enorme groei door. De verwachting is dat deze groei voorlopig aanhoudt. De 24 uurs-economie zorgde voor de komst van steeds meer distributiecentra. Met name door de toename van internetaankopen en de bijbehorende bezorging van pakketten. Ook de komst van datacenters hoort hierbij.

Deze ontwikkelingen gaan snel en nemen in omvang toe. Daarbij lijkt er niet altijd aandacht te zijn voor de ruimtelijke kwaliteit van het gebied. Er komen steeds grotere distributiecentra en datacenters. Dat noemen we ook wel de ‘verdozing’ van het landschap.

Door deze ontwikkelingen vervagen de oorspronkelijke overgangen tussen stad en landelijk gebied. Waar je eerder panorama’s op de polder zag, staan nu anonieme bedrijfshallen. Ze zijn ongekend groot en van matige ruimtelijke kwaliteit.

Vanuit ruimtelijk perspectief ligt er een grote opgave in het zoeken naar geschikte locaties voor deze grote ontwikkelingen. En in het zoeken naar hoe deze ontwikkeling sterk bijdraagt aan de ruimtelijke kwaliteit van de omgeving.

Voorbeelden van ontwikkelingen rond bedrijvigheid en logistiek zijn het gebied rond de A6 en Lelystad Airport, Almere Stichtsekant en Trekkersveld Zeewolde. Daarnaast hebben ook veel kleinere kernen te maken (kleinere) uitbreidende bedrijvenlocaties.

Deze opgave hoort bij het Omgevingsprogramma Flevoland – Werklocaties.

Infrastructuur, aanpassing en uitbreiding

Veranderingen in infrastructuur zijn er altijd. We verbreden wegen, vanwege toenemend verkeer of een veranderende norm. Denk aan de recente aanpak van de A6, maar ook aan lokale wegen. Daarnaast worden sluizen, bruggen en andere kunstwerken aangepast. Een paar jaar geleden werd ook het nieuwe spoor van de Hanzelijn aangelegd. Recent speelt de discussie over de mogelijke komst van de Lelylijn.

Deze aanpassingen vragen steeds weer meer van schaarse ruimte. Daardoor moeten we concessies doen bij andere landgebruiksfuncties. Landschappelijke structuren worden aangepast of moeten wijken.

Er is behoefte aan een integrale blik. Een blik die infrastructuur in samenhang met landschappelijke kwaliteiten versterkt en vormgeeft. Daarbij is een goede inpassing van infrastructuur in het landschap van belang. Die werkwijze hanteerden we al succesvol bij het ontwerp en de aanleg van de polder.

Uitgangspunt daarbij was om infrastructuur als lange lijnen in het landschap te leggen. Dat kon je vanaf de polder op een fraaie manier beleven. Tegelijk ging veel aandacht naar de inrichting van de wegen, vaarten en spoorlijnen zelf. Bijvoorbeeld de vorm van beplantingen, inrichting van de bermen en het profiel van de weg. Bij toekomstige infrastructurele ontwikkelingen kan de gereedschapskist van toen weer de inspiratie zijn.

We kunnen extra aandacht geven aan het realiseren van een aantrekkelijk fiets- en wandelnetwerk door de polder. Zodat we het Mondriaanlandschap sterker kunnen beleven.

Energietransitie

We schakelen om van fossiele energiebronnen naar duurzame bronnen. Ook zetten we in op het besparen van energie. Om de energietransitie mogelijk te maken, moeten we nieuwe vormen van energieopwekking in de leefomgeving integreren. En de elektriciteitsnetwerken worden uitgebreid en aangepast.

Een groot verschil met fossiele energie, is dat duurzame energie meestal bovengronds te zien is. Bijvoorbeeld zonne-energie en windenergie. Dit heeft een grote impact op het landschap. Je moet innovatief zijn om energielandschappen met een hoge ruimtelijke kwaliteit te ontwikkelen.

Deze opgave hoort bij de Regionale Energiestrategie en het Omgevingsprogramma Flevoland – Energie en duurzaamheid.

Bodemdaling, verminderde drooglegging en kwel

De bodem van de Flevolandse polders klinkt al sinds de aanleg in. Dat komt door rijping en oxidatie. Dit is een normaal verschijnsel nadat een polder is drooggelegd. Het proces kan decennialang doorzetten.

Lokaal zijn er grote verschillen in bodemdaling. Dat komt door verschillen in de opbouw van de bodem. Bodemdaling beperkt naar verwachting op de lange termijn het huidige agrarische landgebruik. Dit komt door vernatting van de grond. In combinatie met klimaatverandering kan dit in de toekomst leiden tot wateroverlast. Geschat wordt dat in 2040 zo’n 10% van de gronden niet meer beschikbaar is voor landbouw.

Een verschijnsel dat bij die vernatting hoort, is kwel. Dit is een ondergrondse waterstroom van hogergelegen gebied naar lagergelegen gebied. De Flevolandse polders liggen lager dan het oude land en het Markermeer en IJsselmeer. Daardoor komt kwelwater in de polders aan de oppervlakte. Pompen en gemalen voeren het kwelwater af. Van oudsher zijn er dus nattere plekken in de polder. In combinatie met bodemdaling neemt die vernatting verder toe.

Het agrarische grondgebruik moet op de nattere plekken inspelen op deze verwachte veranderingen. Bijvoorbeeld door andere gewassen te telen. En door op een andere manier landbouw te bedrijven. Het kenmerkende Mondriaanlandschap verschiet dus mogelijk van kleur. De agrarische sector is erg belangrijk voor de identiteit en uitstraling van de polders. Daarom heeft deze ontwikkeling een grote impact.

Het is een opgave om daarbij de koppelkansen te onderzoeken met andere functies zoals natuur, recreatie en wellicht de opwekking van energie.

Deze opgave hoort bij het Omgevingsprogramma Flevoland – Water.

Overzichtskaart drooglegging

Essentaksterfte

De polders van Flevoland werden in groten getale beplant met essen. Deze boomsoort werd hierdoor een kenmerkend element in het landschap. Maar er steken steeds vaker boomziektes de kop op. Essentaksterfte is één van de ziektes met een grote invloed. Beplantingsstructuren zoals lanen en singels in Flevoland bestaan vaak uit maar één soort. Daardoor heeft ziekte en sterfte van bomen vaak tot gevolg dat complete groenstructuren uitvallen. Of zelfs preventief gerooid moeten worden.

Dit tast de ruimtelijke samenhang van de polders binnen de groenstructuur sterk aan. Het streven naar meer soortenrijkheid in beplanting helpt bij het ontwikkelen van een veerkrachtiger groenstructuur. Daarmee kunnen we ziektes en uitval beter opgevangen. Deze ontwikkeling naar meer diversiteit is een belangrijke opgave.

Biodiversiteit

Biodiversiteit is een term voor hoeveel soorten er in de natuur zijn. In Nederland neemt het aantal soorten planten en dieren de laatste decennia sterk af. Oorzaken zijn onder meer de afname van leefgebieden. Bijvoorbeeld door verstedelijking en schaalvergroting van de landbouw.

Een groot aantal plant- en diersoorten is belangrijk voor de kwaliteit van leven en onze voedselproductie. Het helpt lucht en water schoon te houden. En bij het bestuiven van planten en gewassen. Het helpt ook bij het voorkomen van ziektes en plagen, doordat er meer natuurlijke vijanden zijn. Het is daarom van belang om het aantal verschillende plant- en diersoorten te vergroten. Bijvoorbeeld door aandacht te geven aan biodiversiteit in bodem, bermen en akkerranden.

Deze opgave hoort bij het Omgevingsprogramma Flevoland – Natuur.

Klimaatverandering

Een veranderend klimaat heeft ook in Flevoland een aantal concrete gevolgen. Denk aan het veranderende weer, verdroging, toename van storm-intensiteiten, waterveiligheid en de transitie naar een CO₂-neutraal klimaat. Dijken moeten bijvoorbeeld versterkt en verzwaard worden. Daarnaast wil de provincie meer bos aanplanten. Dat is in lijn met de landelijke bossenstrategie en het klimaatakkoord. Ook dit brengt een verandering teweeg in het landschap.

Het voorkomen van wateroverlast en hittestress in stedelijke gebieden is eveneens een belangrijke opgave. Meer groen in het landschap én in de stad kan daaraan een positieve bijdrage leveren.

Deze opgave hoort bij het provinciale Waterprogramma en bijvoorbeeld aan de Watervisie van waterschap Zuiderzeeland.

3.3 Van functiescheiding naar stapeling en verweving van opgaven en belangen     

Van alle bovengenoemde opgaven staat vast dat ze gevolgen voor het Flevolandse landschap gaan hebben. Een effect dat de ontwerpers bij de aanleg van de polders niet hadden voorzien. Daarin heeft elke opgave z’n eigen complexiteit en uitdagingen. Deze opgaven bestaan niet naast elkaar, maar stapelen zich óp elkaar. Dat is misschien wel de grootste uitdaging.

In het landelijk gebied speelt bijvoorbeeld de verduurzaming van de landbouw. Tegelijk moeten we omgaan met droogte, wateroverlast en verzilting. Ook speelt het versterken van bijvoorbeeld groenstructuren en de biodiversiteit. In de steden spelen opgaven als klimaatadaptatie, mobiliteit en energieopwekking. Tegelijk worden de grenzen tussen stad en land vager. Doordat we de groeiende stad meer in samenhang met het landelijk gebied moeten bekijken.

Omslagpunt van scheiding naar verweving

Er breekt daarmee definitief een tijdperk aan van verweving van functies en opgaven in het landschap. Traditioneel ging de ruimtelijke ordening in Nederland uit van een sterke scheiding van functies. Een filosofie die ook bij de aanleg en inrichting van Flevoland werd gehanteerd. De diversiteit aan claims op de schaarse ruimte wordt groter. Dat wordt duidelijk met de grote opgaven van nu. Daarmee groeit ook de diversiteit aan belangen die in het landschap een plek moeten krijgen.

Stapeling van opgaven

De stapeling van opgaven speelt Flevoland-breed. Maar er zijn enkele gebieden in Flevoland waar de dynamiek extra groot is. De vorige paragraaf stipte deze bij de diverse opgaven al kort aan.

Dit zijn enkele belangrijke aandachtsgebieden met majeure opgaven en dynamiek:

• Almere/Zeewolde-Oosterwold: verstedelijking op de grens van landbouw en landschap.
• Almere Pampus: verstedelijking aan de rand van - en in verbinding met - het blauwe hart van Nederland.
• Lelystad A6-Airport: verstedelijking, bedrijvigheid, logistiek in combinatie met klimaatadaptatie en energie.
• Lelystad kust: mix van wonen, bedrijvigheid, klimaatadaptatie en recreatie aan het blauwe hart van Nederland.
• Gebied ten zuiden van Emmeloord: bodemdaling en de toekomst van de landbouw. Dit in relatie tot de landschappelijke waarden en het werelderfgoed Schokland.

Noodzaak voor een integrale, cross-sectorale aanpak

In de genoemde gebieden staat het landschap voor grote veranderingen. Of is het al aan het veranderen. Dat vraagt om zorgvuldigheid en aandacht. Toch biedt het tegelijk ook kansen. Bijvoorbeeld om bij het werken aan die opgaven ook de kwaliteit van het landschap te versterken. Om weloverwogen te bouwen aan de schoonheid van het landschap van de toekomst. Net als bij de aanleg van de polders. Het werken aan de grote opgaven van vandaag en morgen vraagt daarom om een integrale aanpak.

4.1 Kernkwaliteiten als bouwsteen voor vernieuwing en ruimtelijke kwaliteit     

Kernkwaliteiten zijn de onderscheidende, karakteristieke en waardevolle elementen in het landschap. Het zijn de cruciale bouwstenen voor de identiteit en ruimtelijke kwaliteit van Flevoland. De kernkwaliteiten vertellen het verhaal van het ontstaan en de ontwikkeling van een uniek ingenieurslandschap met een eigen schoonheid.

Het is daarbij van belang om te beseffen dat de kernkwaliteiten niet vanzelfsprekend zijn. Ze zijn de uitkomst van de visionaire plannen die voor elke polder van Flevoland zijn ontwikkeld. De druk op de ruimte neemt toe. Opgaven worden complexer en groter. Daardoor komen ook de kernkwaliteiten onder druk te staan. Het landschap vraagt dus om zorg en aandacht.

De gevolgen van de geschetste ruimtelijke opgaven voor het landschap zijn groot. De aanleg van de Zuiderzeewerken en Flevolandse polders betekende decennia gelegen eveneens een grote verandering. Zowel ruimtelijk als maatschappelijk. Toch heeft die verandering geleid tot een landschap wat inmiddels sterk gewaardeerd wordt.

Bij het inrichten van het landschap van de toekomst kunnen we dus leren van de visionaire plannen van vroeger. Door de gewaardeerde kwaliteiten van nu te koppelen aan noodzakelijke vernieuwing en verandering. Met dezelfde precisie, hetzelfde bewustzijn én het lef van toen.

De kernkwaliteiten zijn daarin behulpzaam als aanknopingspunten bij het inrichten van het landschap van de toekomst. Zo bouwen we voort op wat er al is, zonder dat we vernieuwing en verandering uitsluiten. Met de ambitie dat die verandering en vernieuwing leidt tot een rijk, divers, onderscheidend en hoogwaardig Flevolands landschap.

4.2 Pioniers van de toekomst: hybride gebieden als kans voor landschapsinnovatie     

Het is daarin cruciaal dat we het landschap van de toekomst integraal vormgegeven. En we opgaven in hun samenhang bekijken. Eerder kreeg elke functie in het landschap een eigen plek. Vanaf nu combineren we opgaven en functies. Paragraaf 3.3 Van functiescheiding naar stapeling en verweving van opgaven en belangen noemt gebieden waarin die verschuiving zichtbaar wordt. Er ontstaan dus multifunctionele, hybride landschappen.

Daaruit spreekt een grote urgentie. Door de verweving van functies en gebieden ontstaat het risico dat lokale identiteiten vervagen en het landschap verrommelt. Deze hybride gebieden moeten we daarom actief vormgeven. Om vanuit kwaliteit en identiteit te werken aan een goede inbedding van opgaven in het landschap. Losse ontwikkelingen en initiatieven gaan we niet meer ad-hoc inpassen. In plaats daarvan gaan we het Flevolandse landschap met vooruitziende blik integraal inrichten.

Bovenal ligt hier een kans. Door passend in de Flevolandse traditie nieuwe kwaliteiten te ontwikkelen. En het landschap van de toekomst ontwerpend te onderzoeken. Als pioniers van de toekomst. Door te zoeken naar aantrekkelijke combinaties tussen bijvoorbeeld stad en landbouw. En ook tussen duurzame energie, klimaatadaptatie en biodiversiteit, tussen bedrijvigheid, vergroening en recreatie. Hybride gebieden kunnen de kraamkamers zijn voor innovatie in het landschap van heel Flevoland. Plekken waar we succesvolle uitwerking van opgaven koppelen aan een hoge ruimtelijke kwaliteit.

Op die manier krijgen de woorden van De Blocq van Kuffeler (Directeur der Zuiderzeewerken, 1950) een nieuwe betekenis.

...een visie op het landschap van de toekomst dat aan de opvolgende generaties een plek zal bieden waar met vreugde geleefd en economische gewerkt zal worden.

(Zie ook paragraaf 2.2 De idealen van de landmakers)

4.3 Het belang van landschap en een hoge ruimtelijke kwaliteit     

Ons doel is dat onze bijdrage in projecten en ontwikkelingen in het landschap leidt tot een hoge ruimtelijke kwaliteit.

De noodzaak om integraal aan de slag te gaan met het landschap staat niet op zichzelf. Het is verbonden aan belangrijke maatschappelijke ontwikkelingen. In de samenleving is een toenemende behoefte aan een kwalitatief hoogwaardige leefomgeving voelbaar. Gelijk met globalisering groeit de behoefte aan identiteit, geworteldheid en een sterke binding met de omgeving. Daarin is een aantrekkelijk landschap niet zomaar een extraatje meer.

Een aantrekkelijk landschap is meer dan ooit een strikte voorwaarde voor de vestiging van werknemers en bedrijven. Binnen de Nederlandse kenniseconomie staat menselijk kapitaal centraal. Talenten zijn kieskeurig over waar zij zich vestigen. Ze hebben hoge verwachtingen van het landschap. Dat blijkt uit publicaties. (Vereniging Deltametropool, 2016). Een aantrekkelijk landschap wordt dus meer en meer de drager voor economische functies en waarden.

Voorwaarde voor een aantrekkelijk landschap is het nastreven van een hoge ruimtelijke kwaliteit. Een landschap dat voor een diversiteit aan functies bruikbaar is en tegelijk ook een aantrekkelijke beleving biedt. Een landschap dat een eigen identiteit heeft en tegelijk ook toekomstbestendig is. Daarin komen verleden, heden en toekomst samen.

4.4 Handvatten ruimtelijke kwaliteit: HARK     

Ruimtelijke kwaliteit is een cruciaal begrip. De precieze plek van een ontwikkeling of initiatief in het landschap bepaalt de ruimtelijke kwaliteit. Maar hoe het eruitziet en beleving bepalen dat net zoveel. Dit werken we uit in Handvatten Ruimtelijke Kwaliteit (HARK). HARK maakt verschillende belangen en waarden in het landschap duidelijk.

Definitie ruimtelijke kwaliteit

Het beste evenwicht tussen herkomstwaarde, gebruikswaarde, belevingswaarde en toekomstwaarde van de leefomgeving heeft ruimtelijke kwaliteit als resultaat. (Naar: Dauvellier en Alkema, 2008).

Herkomstwaarde

Hierin komen de kenmerken van het landschap, identiteit en de unieke kernkwaliteiten samen. Het is de basis van wat Flevoland tot Flevoland maakt.

Gebruikswaarde

Hierin komen doelmatigheid en functionele samenhang van het Flevolandse landschap bij elkaar.

Belevingswaarde

De eigenschappen en schoonheid van het landschap horen bij de belevingswaarde. Als het landschap mooier wordt, wordt de belevingswaarde over het algemeen hoger. Dat is ook zo, als er meer verschillende dier- en plantsoorten leven.

Toekomstwaarde

Hoe duurzaam en beheersbaar het landschap en de landschapselementen zijn, bepaalt de toekomstwaarde. En daarnaast door hoe het landschap zich aan nieuwe omstandigheden kan aanpassen.

HARK-matrix: Handvatten Ruimtelijke KWaliteit, voorbeeld invulling matrix

HARK: Handvatten Ruimtelijke Kwaliteit, voorbeeld invulling matrix

HARK als hulpmiddel voor een integrale aanpak

De genoemde waarden helpen bij de integrale benadering van opgaven in het landschap. De noodzaak van een hoge ruimtelijke kwaliteit raakt daarnaast ook aan meerdere belangen. Denk aan de gestegen aandacht voor duurzaamheid en duurzame gebiedsontwikkeling. Ook aan de ontwikkeling van decentralisatie. Daarbij worden initiatieven in het landschap die komen uit de samenleving steeds belangrijker. We moeten daarom de herkomstwaarde, gebruikswaarde, belevingswaarde en toekomstwaarde verbinden aan economische, ecologische en sociaal-culturele belangen.

We hebben HARK uitgewerkt in de matrix hieronder. De matrix koppelt de definitie van ruimtelijke kwaliteit voor Flevoland aan de verschillende waarden en belangen. Deze matrix is geen harde waarheid maar meer een handvat voor het Programma Landschap van de Toekomst. HARK is behulpzaam in projecten als gids voor planprocessen en ruimtelijke kwaliteit.

4.5 Uitwerking in overwegingen voor ruimtelijke kwaliteit     

De vorige paragrafen maakten duidelijk welke waarden en belangen je kunt verbinden aan ruimtelijke kwaliteit. Het begrip ruimtelijke kwaliteit is dus breed. De te verwachten veranderingen in het landschap horen bij meerdere beleidsterreinen. Dat komt ook uit de geschetste opgaven naar voren. Variërend van verstedelijking tot infrastructuur, van natuur tot recreatie. Dat betekent dat we samen aan ruimtelijke kwaliteit moeten werken. Meerdere beleidsterreinen kunnen daaraan meehelpen. Samenwerking is hierin onmisbaar.

De onderdelen van de visie (zie Hoofdstuk 5 Landschapsvisie en Hoofdstuk 6 Voorbeelduitwerkingen Landschap van de Toekomst) hebben we daarom uitgewerkt in overwegingen. Dit zijn handreikingen voor het bewaren, versterken en ontwikkelen van de ruimtelijke kwaliteit in het landschap. We gaan van het inpassen van losse initiatieven, naar het actief samenhangend inrichten van het landschap.

We hebben de overwegingen primair beredeneerd vanuit het landschappelijke belang. Iedereen die aan het landschap van de toekomst werkt, kan ze inzetten. Zo nemen we ruimtelijke kwaliteit mee in de integrale afweging binnen projecten en ontwikkelingen.

5.1 Essentie van de visie: een volhoudbare synthese     

De kern van het Programma Landschap van de Toekomst, de synthese, bestaat uit vier overwegingen. Ze zijn voor landschap van provinciaal belang en moeten bij iedere ontwikkeling in het kader van de ruimtelijke kwaliteit als overweging worden meegenomen. Deze overwegingen geven richting bij het behouden van de landschappelijke kernkwaliteiten en geven ruimte voor vernieuwing en ontwikkeling.

5.2 Verdieping aan de hand van vijf thema’s     

We diepen de essentie van de visie (synthese) uit aan de hand van vijf thema’s. Hierin beantwoorden we de grootste ruimtelijke opgaven die een stempel gaan drukken op het Flevolandse landschap. Daarmee zetten we grote ruimtelijke opgaven op de agenda. En geven we overwegingen voor het versterken van de ruimtelijke kwaliteit.

Deze overwegingen zijn de handreikingen die laten zien hoe diverse opgaven in het landschap een plek kunnen krijgen. Door zo het landschap samenhangend in te richten, kunnen nieuwe kwaliteiten in het landschap ontstaan.

Vijf thema’s van het landschap van de toekomst

• Thema 1: het gezicht van Flevoland in het blauwe hart van Nederland
  
  In het landschap van de toekomst presenteert Flevoland zich sterker naar de omgeving. Met fraaie dijklandschappen en aantrekkelijke stedelijke kapen aan het water. Waar een sterke ecologie en recreatieve functies het blauwe hart betekenis geven.
• Thema 2: veranderende condities in het landelijk gebied
  
  In het landschap van de toekomst beweegt de landbouw mee met geleidelijk veranderende klimatologische omstandigheden. We maken een omslag naar natuurinclusieve landbouw binnen krachtige kavel- en erfstructuren.
• Thema 3: nieuwe stad-land relaties
  
  In het landschap van de toekomst zijn stad en land in balans. De kenmerkende Flevolandse lange lijnen verbinden ze met elkaar. Water- en groenstructuren zijn de basis voor aantrekkelijke stadsranden en een toegankelijk landschap.
• Thema 4: een regionaal perspectief voor energielandschappen
  
  In het landschap van de toekomst zijn energielandschappen efficiënt en zorgvuldig ontworpen. Met aandacht voor ruimtelijke kwaliteit, biodiversiteit en beleving.
• Thema 5: rijke en robuuste groenstructuren
  
  In het landschap van de toekomst zijn de kenmerkende Flevolandse lanen, singels en bossen aantrekkelijk, veerkrachtig en toekomstbestendig. Met aandacht voor variatie, een grote soortenrijkheid, biodiversiteit.

Uitwerking

De uitwerking op de volgende pagina’s noemt bij elk thema de belangrijkste opgaven. Vervolgens benoemt het overwegingen voor ruimtelijke kwaliteit. Die overwegingen sluiten aan bij de eerder omschreven synthese (essentie van de visie). Fragmenten van de voorbeelduitwerkingen illustreren de overwegingen. Het volgende hoofdstuk werkt de overwegingen verder uit. Dit alles sluit aan bij de kernkwaliteiten van het landschap.

5.3 Thema 1: het gezicht van Flevoland in het blauwe hart van Nederland     

Opgaven

• behouden van herkenbare en contrastrijke Flevolandse kust met kapen, baaien en dijken.
• ontwikkelen van stedelijke kapen vanuit bestaande Flevolandse steden langs het ‘rondje IJsselmeer’.
• versterken van de ecologische en recreatieve kwaliteiten en functies van het blauwe hart.

Overwegingen voor ruimtelijke kwaliteit

Geef Flevoland een herkenbaar gezicht naar buiten. Maak de Flevolandse kust onderdeel van het ‘rondje Markermeer-IJsselmeer’. Met stedelijke kapen en baaien aan het water. Ontwikkel een integrale visie op een samenhangende Flevolandse kust. Op basis van herkenbare typologieën (rationele kust, natuurlijke kust, bedrijvige kust, stedelijke kust). Breng initiatieven langs de waterkant meer in samenhang met elkaar.

Versterk de mix van gebruiksfuncties van het Markermeer als ‘Central Lake’ van de Metropoolregio Amsterdam. Geef het water meer betekenis voor recreatie en ecologie. Bijvoorbeeld door verdere ontwikkeling van de Marker Wadden en natuurvriendelijke vooroevers bij de Oostvaardersplassen. Behoud de kenmerkende openheid met lange vergezichten over het water.

Houd de oevers van Flevoland aan het Markermeer en IJsselmeer herkenbaar. De dijk blijft herkenbaar als dijk: als strakke lijn, een zone vrij van obstakels. De groene skyline van Flevoland. Benut de kansen voor biodiversiteit in de taluds.

Zorg bij de randmeren voor contrast tussen de rationele Flevolandse kust en het meer grillige oude land. Houd het profiel van de dijk van de polder strak en overzichtelijk om het contrast voelbaar te maken.

Versterk de ecologische en recreatieve betekenis van het netwerk van hoofdwaterwegen in de polders. Realiseer meer verblijfsplekken voor recreanten, koppel recreatieve routenetwerken aan elkaar en benut de water-entrees tot Flevoland. De vaarten vormen een kenmerkende eigen wereld in de polder. Ze verbinden stad en land en binnen- en buitendijks gebied.

Beschouw de polderentrees als de etalage van Flevoland. Accentueer de entrees en maak ze herkenbaarder. Versterk contrasten tussen oud- en nieuw land, herstel panorama’s en zichten de polder in. Ook bij het realiseren van nieuwe entrees tot Flevoland.

Zie voor voorbeelduitwerkingen Thema 1: het gezicht van Flevoland in het blauwe hart van Nederland.

5.4 Thema 2: veranderende condities in het landelijk gebied     

Opgaven

• Veranderende klimatologische omstandigheden: kwel, verdroging, vernatting.
• Transitie naar kringlooplandbouw en natuurinclusieve landbouw.
• Schaalvergroting en ketenverlenging op bestaande agrarische erven.

Overwegingen voor ruimtelijke kwaliteit

Neem de landbouwkundige verkaveling van elke specifieke polder als uitgangspunt bij initiatieven en veranderingen in het Mondriaanlandschap. Het agrarisch landgebruik kent veel verschillende kleuren en gewassen. Het vormt een onmisbare drager van het open Mondriaanlandschap.

Koppel de transitie naar kringlooplandbouw en natuurinclusieve landbouw aan het anticiperen op veranderende bodemcondities. Zoals kwel, bodemdaling en droogte. Hierdoor verschiet het Mondriaanlandschap op lange termijn van kleur. Koppel deze transitie aan het versterken van de biodiversiteit, recreatiemogelijkheden of de opwekking van duurzame energie. Doe dit met respect voor de lokale kernkwaliteiten van het landschap. Aandachtsgebied is bijvoorbeeld het landschap ten zuidwesten van Emmeloord.

Geef ruimte aan experiment met nieuwe vormen van landbouw. Bijvoorbeeld ‘agroforestry’ (de inzet van bomen en struiken t.b.v. landbouw), voedselbossen, strokenteelt, natte gewassen en waterboeren. Koppel agroforestry en voedselbossen aan het versterken van de boscomplexen, dorps- en stadsbossen of erfbeplanting. Houd het Mondriaanlandschap verder open.

Ontwikkel een wenkend en realistisch perspectief op hybride gebieden in het landelijk gebied. Plekken waar het landschap door het mengen van landbouw met bijvoorbeeld stedelijke functies verandert. Aandachtsgebied is bijvoorbeeld het open landbouwhart binnen het poldercarré van Zuidelijk Flevoland en Almere/Zeewolde-Oosterwold.

Maak per polder gebruik van bestaande - of ontwikkel nieuwe - beplantingsprincipes voor grotere bebouwing op agrarische erven. Zodat ketenverlenging en schaalvergroting in de landbouw zich weer verhouden tot de verkaveling en boerenerven. Behoud hierbij het karakter van erven als ‘groene eilanden in de openheid’.

Zie voor voorbeelduitwerkingen Thema 2: veranderende condities in het landelijk gebied.

5.5 Thema 3: nieuwe stad-land relaties     

Opgaven

• Stedelijke uitbreiding en woningbouw in dorps- en stadsranden.
• Ontwikkelingen op grote schaal in bedrijvigheid, distributie en datacenters.
• Meer mobiliteitsbehoefte en nieuwe infrastructuur.

Overwegingen voor ruimtelijke kwaliteit

Laat landschappelijke structuren meegroeien met de stedelijke ontwikkeling. Bouw verder op de groene ordeningsprincipes van elke kern. Zoals de groene lobben in de meerkernige stad Almere, en de groengebieden en lange groene lijnen in Lelystad. En bijvoorbeeld ook de kenmerkende samenhangende groene randen rond de andere kernen.

Ontwikkel nieuwe en versterk bestaande landschappelijke structuren. Geef zo verstedelijking, bedrijvigheid, energie, klimaatadaptatie, recreatie en mobiliteit een plek. Koppel deze opgaven aan elkaar. Versterk de ruimtelijke kwaliteit, zodat aantrekkelijke multifunctionele dorps- en stadsranden ontstaan. Voorbeelden van hybride gebieden met dat soort opgaven zijn:

• Almere/Zeewolde-Oosterwold
• Almere Pampus
• het gebied tussen N302 en Knardijk bij Lelystad
• de bedrijventerreinen rond de kleinere kernen.

Maak bestaande én nieuwe stedelijke gebieden gezond, natuurinclusief en biodivers. Gebruik daarvoor de unieke Flevolandse lange, groen-blauwe lijnen. Zet in op het ontwikkelen van bijzondere Flevolandse woonmilieus. Met aantrekkelijke groengebieden en waterfronten voor ontspanning en verblijf. Bijvoorbeeld stedelijke kapen aan het water, als onderdeel van het ‘rondje IJsselmeer’ en de Metropoolregio Amsterdam.

Zet in op een wederkerige relatie tussen stad en land. Bijvoorbeeld door landbouw te verweven met stedelijke gebieden. En steden met lange groen-blauwe lijnen te verbinden met natuur- en recreatiegebieden.

Smeer grootschalige ontwikkelingen als woningbouw, nieuwe bedrijventerreinen en datacenters niet uit over het landschap. Wees zorgvuldig in de locatiekeuze als basis voor een goede ruimtelijke kwaliteit. Bundel en combineer met bestaand stedelijk gebied en andere ruimtelijke opgaven in de stadsranden. Concentreer opgaven in hybride gebieden waar al actief wordt gewerkt aan een hoge ruimtelijke kwaliteit. Zodat we waardevol (open) landschap kunnen sparen.

Ontwikkel nieuwe wegen, spoorlijnen en waterwegen als landschappelijk geënsceneerde lijnen die de beleving van afwisselende polderpanorama's versterken. Geef aandacht aan de ligging van de lijnen in het landschap. En aan vormgeving van bijbehorende beplanting en zichten.

Versterk de beleving en toegankelijkheid van het Mondriaanlandschap met een goede ontsluiting voor fietser en voetganger. Breid routenetwerken uit.

Zie voor voorbeelduitwerkingen Thema 3: nieuwe stad-land relaties.

5.6 Thema 4: een regionaal perspectief voor energielandschappen     

Opgaven

• Inrichten van energielandschappen met een hoge ruimtelijke kwaliteit.
• Combineren van energielandschappen met opgaven als biodiversiteit en klimaatadaptatie.
• Ontwikkeling van gebiedsgerichte inrichtingsprincipes voor energielandschappen die passen bij de kwaliteiten van een gebied of plek.

Overwegingen voor ruimtelijke kwaliteit

Bekijk de energietransitie in het landschap vanuit een integraal langetermijnperspectief. Vraag en aanbod verbindt energie, water, woningbouw, mobiliteit, en landbouw nauw met elkaar. Verbinding van energie aan andere ontwikkelingen zorgt voor koppelkansen. En voor een efficiënte en multifunctionele inrichting van een duurzaam energielandschap waarmee verrommeling wordt voorkomen.

Wees creatief en origineel. Geef ruimte aan het experimenteren met vernieuwende vormen van energieopwekking. Met een minimale ruimtelijke impact en die inpassing in het open polderlandschap eenvoudig maken. Bijvoorbeeld biomassa, geothermie en warmte-koude winning en opslag.

Geef bij zonnevelden aandacht aan zorgvuldige locatiekeuze en efficiëntie in landgebruik. Vanuit de ruimtelijke kwaliteit van het landschap is de overweging om zoveel mogelijk daken te benutten. Aangezien zon op land een grote ruimtelijke impact heeft.

Richt toekomstbestendige energielandschappen in met zorgvuldigheid en een hoge ruimtelijke kwaliteit. Gebaseerd op de kernkwaliteiten van het landschap en de karakters van de drie polders. Sluit aan op de karakteristieken van een gebied of plek. Bijvoorbeeld met een groot gebaar of juist een patchwork van initiatieven. In het open landschap of juist als onderdeel van een beplantingsstructuur.

Dit in plaats van het ad-hoc inpassen van losse initiatieven. Zo vermijd je algemene oplossingen die niet plek-specifiek zijn. Regioplan Wind zet bijvoorbeeld in op meer orde en structuur in de polders. Het plan baseert zich op de lange lijnen van het landschap. Dit draagt bij aan de leesbaarheid van het polderlandschap.

Redeneer vanuit de beleving op ooghoogte. Geef aandacht aan de schaal en maat van een initiatief. Doe dat in relatie tot verkaveling, beplanting en afstand tot wegen en sloten. Combineer met andere opgaven zoals biodiversiteit en klimaat.

Zie voor voorbeelduitwerkingen Thema 4: een regionaal perspectief voor energielandschappen.

5.7 Thema 5: rijke en robuuste groenstructuren     

Opgaven

• Behouden, herstellen en versterken beplantingsstructuren binnen de polders.
• Versterken biodiversiteit en weerbaarheid van beplantingsstructuren en bermen.
• Verbinding en toegankelijkheid van natuur- en groengebieden.

Overwegingen voor ruimtelijke kwaliteit

Behoud, herstel en versterk per polder de dragende hoofdbeplantingsstructuur:

• het poldercarré met de Vogelweg voor Zuidelijk Flevoland
• het netwerk van polderparkwegen in Oostelijk Flevoland
• de dorpenring en het assenkruis in de Noordoostpolder

Deze structuren zijn de onmisbare ruimtelijke dragers van de polder-identiteit.

Zet in op meer variatie, soortenrijkheid, en natuurlijke plaagbestrijding. Maak zo lanen, singels en bossen weerbaar en toekomstbestendig. Richt bermen en dijktaluds op een natuurlijke manier in met een hoge soortenrijkheid.

Ga spaarzaam om met beplantingsstructuren en lanen in de polder. Het zijn waardevolle belevingsassen van de polder. Ze zorgen voor ritmiek in de openheid en maken deelgebieden onderscheidend. Ze geven het grootse polderlandschap een meer menselijke schaal. Bouw verder op de diversiteit in vormgeving van beplantingsstructuren in de drie polders.

Gebruik bestaande of ontwikkel per polder nieuwe beplantingsprincipes voor agrarische erven. Zodat de schaalvergroting in de landbouw zich verhoudt tot het landschap. Behoud de erven als herkenbare, samenhangende ‘groene eilanden’ in de openheid. Onderzoek kansen voor biodiversiteit en agroforestry in combinatie met erfbeplanting.

Versterk de meervoudige betekenis van (grote) natuur- en groengebieden voor flora en fauna, klimaatadaptatie en recreatie. Bijvoorbeeld door het leggen van groene verbindingen tussen gebieden en een betere toegankelijkheid.

We kunnen de bijzondere collectie van land art in Flevoland mogelijk verder ontwikkelen. De provincie heeft hierin geen leidende rol maar juicht initiatieven uit het gebied toe. Houd bij ruimtelijke ontwikkelingen rekening met de waarde en werking van de kunstwerken.

Zie voor voorbeelduitwerkingen Thema 5: rijke en robuuste groenstructuren.

5.8 Samenhang tussen de thema’s     

De thema’s en de opgaven staan niet op zichzelf. Ze zijn meer en meer met elkaar verbonden en verweven. In de polders en hun deelgebieden is dus sprake van een stapeling van opgaven. Het onderstaande kaartbeeld illustreert als voorbeeld welke thema’s met elkaar in de verschillende gebieden voorkomen. Flevoland-breed spreekt hieruit de noodzaak om integraal en gebiedsgericht met het landschap aan de slag te gaan.

Belangrijk hierin zijn de hybride gebieden zoals genoemd in 5.1. Plekken waar de dynamiek hoog is en waar de complexiteit van stapeling van opgaven extra groot is. Om een hoge ruimtelijke kwaliteit te realiseren vragen die gebieden om extra aandacht.

Het volgende hoofdstuk geeft per polder overwegingen en voorbeelduitwerkingen. Daarmee wordt inzichtelijk hoe we vanuit landschap aan opgaven en ontwikkelingen kunnen bijdragen. Met als resultaat een hoge ruimtelijke kwaliteit voor het landschap van de toekomst.

6.1 Inrichten met samenhang en ruimtelijke kwaliteit     

De overwegingen uit het vorige hoofdstuk hebben we hier voor elke polder op hoofdlijnen uitgewerkt. Zo zie je concreet hoe de overwegingen in het polderlandschap kunnen landen. Daarnaast maakten we voor elke polder globale visualisaties. Ze laten zien hoe we de verschillende veranderingen en transities kunnen vormgegeven. Dit zijn geen blauwdrukken. Wel voorbeelden en handreikingen die je als inspiratie bij ontwikkelingen kunt gebruiken. Bij elke visualisatie worden pictogrammen getoond. Die horen bij de overwegingen voor ruimtelijke kwaliteit die in het vorige hoofdstuk bij elk thema zijn benoemd.

De volgende kaart geeft globaal de gebieden weer waar de visualisaties representatief voor zijn.

Overzichtskaart gebieden waar opgaven en transities samenkomen m.b.t. de volgende visualisaties in de paragrafen 6.2 t/m 6.5

De rode contouren op de kaart geven geen precieze begrenzing aan maar markeren globaal de gebieden die illustratief zijn uitgewerkt in de visualisaties.

1. Kustlandschap geheel Flevoland, zie Visualisatie: Een herkenbaar gezicht naar buiten, op basis van onderscheidende kust-typologieën
2. Noordoostpolder, dorpenring en zuidelijk deel polder, zie Visualisatie: Versterk de dorpenring als basis voor vernieuwing
3. Noordoostpolder, polder en bossen nabij de grens tussen oud en nieuw land, zie Visualisatie: Een beleefbaar contrast tussen oud en nieuw land
4. Oostelijk Flevoland, overgang tussen IJsselmeer, A6 en Swifterbandcultuur, zie Visualisatie: Robuuste dorpsbossen en bundelen en combineren in energielandschappen
5. Oostelijk Flevoland, overgang tussen bos, randmeren en open polder, zie Visualisatie: Meer biodiversiteit in beplanting en een geleidelijk veranderend Mondriaanlandschap
6. Oostelijk Flevoland, gebied rond de A6 bij Lelystad en de Knardijk, zie Visualisatie: Van barrière naar toegankelijke, aantrekkelijke en hybride stadsrand
7. Zuidelijk Flevoland, stedelijke kaap in de westhoek, zie Visualisatie: Grootschalige ontwikkelingen als onderdeel van een vernieuwend en herkenbaar gezicht van Flevoland naar de omgeving
8. Zuidelijk Flevoland, overgang Oosterwold en landbouwhart, zie Visualisatie: Nieuwe betekenis voor het open landbouwhart in Zuidelijk Flevoland, hybride gebied met wederkerigheid tussen stad, land en natuur
9. Zuidelijk Flevoland, overgang Zuidlob en Horsterwold, zie Visualisatie: Beleefbaar contrast tussen het Horsterwold als grootste aaneengesloten bosgebied en de halfopen zuidlob
10. Markermeer, zie Visualisatie: Verbinding tussen ‘Central Lake’ Markermeer, Oostvaardersplassen en stad: een ecologisch en recreatief waardevolle gradiënt

6.2 Noordoostpolder - herkenbare dorpenring en krachtige lanen in een veranderend Mondriaanlandschap     

De Noordoostpolder is opgebouwd vanuit een karakteristiek concentrisch model gebaseerd op de Christaller-theorie. Deze is bepalend voor de ruimtelijke beleving en ordening van de polder. De leesbaarheid van deze hoofdstructuur is dus cruciaal. Tegelijk moet ruimte blijven voor (grote) ruimtelijke opgaven.

De visie op het landschap van de Noordoostpolder bestaat uit deze overwegingen over de ruimtelijke kwaliteit.

• Versterk de dorpenring en het assenkruis als dragende en herkenbare ruimtelijke structuur. Maak de dorpenring herkenbaarder met een onderscheidend wegprofiel en natuurlijke berminrichting. En door het herstel van de begeleidende laanbeplanting. Zet bij de beplanting in op een mix van soorten ten behoeve van meer robuustheid en soortenrijkheid.
  
  
• Behoud het kenmerkende Mondriaanlandschap met in verschillende deelgebieden een verschillende mate van openheid.
  
  
• Geef per woonkern aandacht aan de kenmerkende dorpsbossen. De dorpsbossen markeren als een ‘groene kraag’ de overgang tussen bebouwing en open polder. Door deze te herstellen of plaatselijk uit te breiden vormen ze een kansrijk landschappelijk kader voor ontwikkelingen. Zoals woningbouw, energie, klimaatadaptatie, voedselbossen, biodiversiteit, ecologie en recreatie. Zo groeien de bossen met de kernen mee. Ook blijven de karakteristieke en aangename overgangen tussen stad en land behouden.
  
  
• Zet op agrarische erven in op het herstel van de kenmerkende beplanting. Zodat de erven als ‘groene eilanden’ in de open polder zichtbaar zijn. Waar nodig kunnen we bestaande beplantingsprincipes aanvullen om erfuitbreiding door schaalvergroting goed vorm te geven.
  
  
• Behoud en herstel het netwerk van beplanting langs wegen. De lanen en singels in de Noordoostpolder hebben een sterke samenhang. Ze zijn bepalend voor de beleving van dit gesamtkunstwerk. Ze markeren het verschil in beleving van het centrale open middengebied en de karakteristieke randzones.
  
  
• Maak de dijk aan de oostzijde van de polder, op de grens van oud- en nieuw land, toegankelijker en beleefbaarder. Deze heeft cultuurhistorisch een grote betekenis als relict van het oude land.
  
  
• Behoud de unieke kwaliteiten van UNESCO Werelderfgoed Schokland. Geef aandacht aan goede zichtbaarheid van het oude eiland in de omgeving. Respecteer bij ontwikkelingen in de omgeving de onderscheidende waarden van het werelderfgoed.
  
  
• Zoek in overeenstemming met het oorspronkelijk ontwerp van de polder een hernieuwde relatie tussen bodemgesteldheid en landgebruik. Bijvoorbeeld in gebieden met bodemdaling, verminderde drooglegging of kwel. Zoals het hybride gebied ten zuidwesten van Emmeloord. Hier kunnen we andere vormen van landgebruik verkennen, zoals natuurinclusieve landbouw, natte teelten, voedselbossen en agroforestry. Koppel in deze hybride gebieden het landgebruik aan kansen voor natuur, recreatie, klimaatadaptie, waterbuffering en energie. Met oog voor de kenmerkende kwaliteiten en schaal van het open Mondriaanlandschap.
  
  
• Zet bij de boscomplexen aan de oostrand in op behoud, een sterke samenhang, robuustheid en soortenrijkheid. Eventuele (kleinschalige) ontwikkelingen moeten onderdeel zijn van de bosstructuur en mogen deze niet doorbreken. Versterk de relatie van het bos met de aanliggende landbouwgebieden door kansen te onderzoeken voor agroforestry.
  
  
• Werk aan toekomstbestendige energielandschappen met een hoge ruimtelijke kwaliteit. Behoud de helderheid van het polderontwerp, richt het landschap zorgvuldig en efficiënt in. Kies bij elke ontwikkeling een geschikt inrichtingsprincipe met een passende schaal voor het landschap. Een voorbeeld is de bestaande windmolens langs de dijken van de Noordoostpolder. Deze dragen bij aan de leesbaarheid en herkenbaarheid van het landschap.
  
  Vanuit de ruimtelijke kwaliteit van het landschap is de overweging bij zonnevelden om zoveel mogelijk daken te benutten. Aangezien zon op land een grote ruimtelijke impact heeft.
  
  Ontwikkel nieuwe ruimtelijke principes om vergelijkbare kwaliteiten als bij de windturbines te realiseren. Voorbeelden voor zonne-energie zijn:
  
  - realisatie op daken
  
  - combinatie met bestaande opstellingen van windenergie
  
  - inrichten van zonnevelden in voormalige fruitteeltpercelen met elzenhagen
  
  - combinatie met glastuinbouw
  
  - ontwikkeling van kleinschalige zonnevelden als onderdeel van het versterken van de dorpsbossen.

Zie voor visualisaties:

Visualisatie: Versterk de dorpenring als basis voor vernieuwing en

Visualisatie: Een beleefbaar contrast tussen oud en nieuw land.

6.3 Oostelijk Flevoland – netwerk van polderparkwegen als basis voor dynamiek     

Door nieuwe ontwikkelingen in Oostelijk Flevoland verschieten deelgebieden van kleur. Hybride gebieden geven deze polder een dynamisch gezicht. We moeten het samenhangende netwerk van polderparkwegen krachtiger maken. Zo geef je de dynamiek een plek in het landschap. En geef je vanuit het landschap actief vorm aan de hybride gebieden.

De visie op het landschap van Oostelijk Flevoland bestaat uit deze overwegingen over de ruimtelijke kwaliteit:

• Zet in op het versterken van het netwerk van polderparkwegen en stedelijke dreven als dragende ruimtelijke structuur. Maak ze herkenbaar als randen van verschillende deelgebieden. De centrale driehoek van polderparkwegen is grotendeels intact maar vraagt plaatselijk om herstel. De andere polderparkwegen zijn niet meer overal herkenbaar. Ontwikkel hiervoor diverse nieuwe beplantingsprincipes, met aandacht voor biodiversiteit. Bijvoorbeeld in de vorm van bomenlanen of juist singels en hagen. Zo krijgen de polderparkwegen meer gewicht en betekenis. Als ‘belevingsassen’ van de polder en routes tussen oud en nieuw land.
  
  
• Houd de gebieden tussen de polderparkwegen herkenbaar als agrarisch Mondriaanlandschap. Met de nadruk op openheid en herkenbare agrarische erven. Die met robuuste erfbeplanting als groene eilanden in de leegte liggen.
  
  
• Onderzoek kansen voor nieuwe vormen van landbouw aan de oostkant van de polder. Parallel aan verdere recreatieve en ecologische ontwikkeling. Aan deze groene horizon van boscomplexen kan het landgebruik veranderen door bijvoorbeeld kwel. Hier ontstaan kansen voor agroforestry waarin we landbouw en versterking van de boscomplexen kunnen combineren. Streef hierbij naar samenhang van de bossen en een aantrekkelijke overgang naar de randmeren en het Mondriaanlandschap.
  
  
• Geef aandacht aan het hybride gebied rond het vliegveld en richting de A6 bij Lelystad. Zet in dit hoogdynamische gebied in op het ontwikkelen van een aantrekkelijke stadsrandzone. Door het introduceren van een nieuwe dragende landschappelijke beplantingsstructuur als raamwerk voor deze ontwikkelingen. Als voortzetting van de ruimtelijke opbouw van Lelystad met groenvlakken op verschillende schaalniveaus en lange landschappelijke dreven. Combineer in deze hybride stadsrandzone bedrijvigheid en logistiek aan klimaatadaptatie, waterberging, recreatieve routes tussen stad en land en de inpassing van duurzame energie.
  
  
• Verbind initiatieven bij het waterfront van Lelystad aan het Markermeer en IJsselmeer. In dit hybride gebied werken we integraal aan aantrekkelijke combinaties. Van wonen en werken, natuur, eilanden, een haven, recreatie en bedrijvigheid. Met de Houtribdijk als oprijlaan is dit waterfront een essentiële entree tot de polder. Een integrale ruimtelijke ontwikkeling biedt kans aan te sluiten bij de herkenbare kapen en baaien aan het Markermeer en IJsselmeer. In aansluiting op bestaande visies.
  
  
• Wees zuinig op de Knardijk. Als herkenbare landschappelijke grens, laag-dynamisch en vrij van objecten en ontwikkelingen. Waar het contrast tussen Oostelijk en Zuidelijk Flevoland duidelijk voelbaar is. En met een hoge landschappelijke en cultuurhistorische waarde.
  
  Houd de openheid en oorspronkelijke laan- en erfbeplanting in stand of herstel ze. Aan beide kanten van de dijk. Het versterkt het contrast. Daardoor blijven de karakters van beide polders zichtbaar. Vergroot de toegankelijkheid van de dijk voor recreanten.
  
  
• Werk aan energielandschappen met een hoge ruimtelijke kwaliteit. Behoud de helderheid van het polderontwerp, richt het landschap zorgvuldig en efficiënt in. Kies bij elke ontwikkeling een geschikt inrichtingsprincipe met een passende schaal voor het landschap. Op een groter schaalniveau kun je met een groot gebaar aansluiten bij een bestaand energielandschap. Bijvoorbeeld langs de A6 ten noorden van Lelystad. Hier zijn de windturbines al een herkenbaar energielandschap.
  
  Vanuit de ruimtelijke kwaliteit van het landschap is de overweging bij zonnevelden om zoveel mogelijk daken te benutten. Omdat zon op land een grote ruimtelijke impact heeft.
  
  Ontwikkel nieuwe ruimtelijke principes om vergelijkbare kwaliteiten als bij de windturbines te realiseren. Voorbeelden voor zonne-energie zijn:
  
  - plaatsing op daken
  
  - combinatie met bestaande opstellingen van windenergie
  
  - inrichten van zonnevelden in voormalige fruitteeltpercelen met elzenhagen
  
  - combinatie met glastuinbouw
  
  - ontwikkeling van kleinschalige zonnevelden als onderdeel van het versterken van de dorpsbossen.

Zie voor visualisaties:

Visualisatie: Robuuste dorpsbossen en bundelen en combineren in energielandschappen,

Visualisatie: Meer biodiversiteit in beplanting en een geleidelijk veranderend Mondriaanlandschap en

Visualisatie: Van barrière naar toegankelijke, aantrekkelijke en hybride stadsrand.

6.4 Zuidelijk Flevoland - grote eenheden verbonden door poldercarré en Vogelweg     

Het landschap van de grote eenheden staat nooit stil. Huidige en nieuwe ruimteclaims zorgen ervoor dat de onderhandelingsplanologie ook in de toekomst door gaat. Met het poldercarré en de Vogelweg, de meerkernige stad Almere, de Oostvaardersplassen, het Horsterwold en de zuidlob.

Lange tijd bestonden deze grote eenheden naast elkaar. Nu komen ze in beweging. Ze verweven zich meer en meer met elkaar. Er ontstaan hybride gebieden. Dit vraagt om een landschappelijk perspectief per eenheid en daarnaast een sterk samenbindend ruimtelijk raamwerk. Zo maken we het specifieke karakter en de kwaliteiten van deze polder toekomstbestendig.

De visie op het landschap van Zuidelijk Flevoland bestaat uit de volgende overwegingen voor de ruimtelijke kwaliteit:

• Hanteer een samenbindend ruimtelijk concept om binnen de dynamische polder de eenheid en herkenbaarheid te bewaren. Zet het poldercarré en de Vogelweg in als de belangrijkste ruimtelijke dragers, met een rationele en uniforme uitstraling. Betrek hierin de Grote Trap die als dragende groenstructuur steeds belangrijker wordt. Maak bij deze drie hoofdstructuren de beplanting robuuster door de soortenrijkheid te vergroten.
  
  Herstel en versterk de structuren door verdwenen beplanting terug te brengen. Respecteer de herkenbare wegprofielen van het poldercarré en de Vogelweg. Benut de ruimte voor het aanleggen van biodiverse bermen.
  
  
• Geef het grootse open landbouwhart opnieuw betekenis en koester de sublieme polderervaring. Door stedelijke groei vanuit Oosterwold (Almere en Zeewolde) vervagen namelijk de grenzen. De Grote Trap wordt hierin een belangrijke nieuwe ruimtelijke overgang. Ten westen hiervan ontstaat geleidelijk een hybride landschap. Stedelijke functies vermengen met (stads)landbouw, recreatie en natuur. Een patchwork van functies waarin de rationele landbouwkundige verkaveling het raamwerk vormt. Dat versterkt de wederkerigheid tussen stad en land.
  
  Ten oosten van de Grote Trap ontstaat het landbouwhart van de toekomst. Zet hier in op maximaal behoud van de openheid en de ultieme beleving van het Mondriaanlandschap. Waarin agrarische erven als groene eilanden in de leegte liggen.
  
  
• Verbind de Oostvaardersplassen en Lepelaarplassen meer met de omgeving, als onderdeel van Nationaal Park Nieuw Land. Denk bijvoorbeeld aan het ontwikkelen van vooroevers en een verbinding met de Marker Wadden. Zodat een bijzondere landschappelijke overgang van open water, wetlands en bos ontstaat.
  
  Betrek hierin de nabijgelegen stadsranden. Zo kunnen we de toegankelijkheid van de natuur verbeteren. Tegelijk krijgt het stedelijk weefsel een groen-blauwe impuls. Hierdoor ontstaan aantrekkelijke natuurinclusieve woonmilieus.
  
  
• Behoud het aaneengesloten karakter van het Horsterwold. Met een samenhangende, ononderbroken rand. Als grootste aaneengesloten loofhoutbos op een kleibodem, heeft het een unieke landschappelijke, ecologische en recreatieve waarde in Nederland.
  
  Bij ontwikkelingen in het bos, bijvoorbeeld op het gebied van recreatie, vormen deze kenmerken het uitgangspunt. Voor de kern Zeewolde is het bos een essentiële identiteitsdrager en uitloopgebied.
  
  
• Maak de zuidlob als eenheid onderscheidend om zo het polderlandschap van Zuidelijk Flevoland te verrijken. Versterk het karakter van een halfopen polderlandschap op deze plek. Bijvoorbeeld door de slingerende wegen in het gebied weer te beplanten. Zodat deze als kleinschalige groene lijnen door het landbouwgebied slingeren. Aansluitend op de afwisselende landbouwkundige verkaveling die het gebied rijk is.
  
  
• Koppel de groei van de meerkernige stad Almere aan het versterken van het gezicht van Flevoland in het blauwe hart van Nederland. Bijvoorbeeld bij de ontwikkelingen in Almere Pampus. Daar kun je verstedelijking verbinden aan het ontwikkelen van een multifunctioneel waterfront.
  
  Een hybride gebied dat het open water van het Markermeer naar de binnenzijde van de polder verbindt. In deze verbinding liggen kansen voor nieuwe recreatienetwerken, groen-blauwe verbindingen en ecologie.
  
  
• Versterk de grote groengebieden en hun onderlinge verbindingen. Als overgang van stad naar land zijn ze belangrijker dan ooit. Ze vormen waardevolle landschappelijke verbindingen voor flora en fauna. En voor fietsers en voetgangers. Vanuit het groen-blauwe raamwerk van Almere wordt ingezet op het versterken van deze verbindingen. Hierin is ook de groene verbinding met het Horsterwold via de Gooiseweg van grote waarde.
  
  
• Verbind de kernkwaliteiten van het landschap aan de nieuwe vormen van landgebruik. Binnen alle grote eenheden is de ondergrond in beweging. Bodemdaling, kwel en een veranderende drooglegging kunnen het landgebruik op termijn veranderen. Daardoor komen oude structuren als de Eemvallei naar de oppervlakte. Dit betekent dat in deze gebieden andere vormen van landgebruik een kans kunnen krijgen. Voorbeelden zijn natuurinclusieve landbouw of natte teelten, mogelijk in combinatie met natuur, klimaatadaptatie en recreatie. Koppel deze transitie aan het versterken van de biodiversiteit, recreatiemogelijkheden of de opwekking van duurzame energie.
  
  
• Werk aan energielandschappen met een hoge ruimtelijke kwaliteit. Behoud de helderheid van het polderontwerp, richt het landschap zorgvuldig en efficiënt in. Kies bij elke ontwikkeling een geschikt inrichtingsprincipe met een passende schaal voor het landschap. Op een groter schaalniveau kun je bijvoorbeeld met een serie initiatieven aansluiten bij het patchwork van toekomstige functies. Bijvoorbeeld langs de A27 bij Almere/Zeewolde-Oosterwold of in het profiel van de A6.
  
  Vanuit de ruimtelijke kwaliteit van het landschap is de overweging bij zonnevelden om zoveel mogelijk daken te benutten. Aangezien zon op land een grote ruimtelijke impact heeft.
  
  Ontwikkel nieuwe ruimtelijke principes om vergelijkbare kwaliteiten als bij de windturbines te realiseren. Mogelijkheden voor zonne-energie zijn:
  
  - plaatsing op daken
  
  - combinatie met bestaande opstellingen van windenergie
  
  - het inrichten van zonnevelden in voormalige fruitteeltpercelen met elzenhagen.

Zie voor visualisaties:

Visualisatie: Grootschalige ontwikkelingen als onderdeel van een vernieuwend en herkenbaar gezicht van Flevoland naar de omgeving,

Visualisatie: Nieuwe betekenis voor het open landbouwhart in Zuidelijk Flevoland, hybride gebied met wederkerigheid tussen stad, land en natuur en

Visualisatie: Beleefbaar contrast tussen het Horsterwold als grootste aaneengesloten bosgebied en de halfopen zuidlob.

6.5 IJsselmeer en Markermeer - diversiteit aan een eindeloze horizon     

Ooit zou er de vierde polder verrijzen. Nu is het Markermeer uitgegroeid tot het aantrekkelijke ‘Central Lake’ van de Metropoolregio Amsterdam. Samen met het IJsselmeer vormt dit het blauwe hart van Nederland. De kwaliteit van dit waterlandschap ontstaat niet vanaf de tekentafel. Het is organisch. Als een mix van functies en initiatieven. Het benoemen van overwegingen op hoofdlijnen helpt om de ontstane kwaliteiten in de toekomst verder te versterken.

• Houd de dijken herkenbaar als strakke en obstakelvrije waterbouwkundige lijnen. De Flevolandse dijken vormen de basis voor een herkenbaar kustlandschap aan het Markermeer en IJsselmeer.
  
  
• Toon het uitgesproken karakter van Flevoland naar de omgeving langs de kustlijn. Ontwikkel een boeiend kustlandschap door meer samenhang en integratie tussen initiatieven bij de stedelijke zones langs het water. Hiermee ontstaat een afwisseling tussen moderne hoogdynamische stedelijke fronten en meer natuurlijke kusttypologieën. Dat draagt Flevolands bij aan het verhaal van de bijzondere kapen en baaien langs het Markermeer en IJsselmeer.
  
  
• Zet in op doorontwikkeling van de ecologische kwaliteiten van het Markermeer. Bij de Marker Wadden ging het versterken van ecologische en recreatieve functies al van start. Bouw hierop voort om de diversiteit, rijkheid en uitgesprokenheid van het waterlandschap te versterken. Gebruik hiervoor het principe Building with Nature, waarbij natuurlijke processen en de morfologie van het onderwaterlandschap uitgangspunt zijn. Ook de organische en natuurlijke uitstraling van nieuwe vooroevers en wadden dragen hieraan bij. Het vormt een krachtig contrast met de strakke dijken.

Zie voor visualisaties:

Visualisatie: Een herkenbaar gezicht naar buiten, op basis van onderscheidende kust-typologieën en

Visualisatie: Verbinding tussen ‘Central Lake’ Markermeer, Oostvaardersplassen en stad: een ecologisch en recreatief waardevolle gradiënt.

7.1 Activiteiten en maatregelen     

Wat gaan we de komende jaren doen om onze doelen te bereiken en onze ambities waar te maken? Om onze inzet te prioriteren, hanteren we de volgende driedeling:

1. Proactief handelen. We stellen concrete doelen op de urgente ambities. Met het juiste momentum of aanhaken bij landelijke opgaven.
2. Slim combineren. Ambities die direct binnen handbereik liggen: omdat we samen kunnen optrekken met anderen of omdat het om eigendom van de provincie gaat. Dit noemen we ook wel koppelkansen.
3. Meedenken en inspireren. Ambities die we proberen te bereiken door vanuit samenwerking te beïnvloeden. En het verder invulling geven aan de rol van de provincie op het gebied van kennisoverdracht en inspiratie.

Deze driedeling beschrijft de activiteiten en maatregelen die de provincie voor zich ziet voor de komende jaren. In de uitvoering maakt de provincie gebruik van de provinciale rollen zoals uitgewerkt in paragraaf 7.2.2.

De maatregelen en activiteiten komen voort uit het visie- en ambitiedeel van het PLvdT en zijn afgestemd op actuele vraagstukken en lopende trajecten. Ze zijn adaptief, zodat we ze kunnen aanpassen op de situatie en urgentie. De opsomming staat in willekeurige volgorde per onderdeel van de driedeling en is niet limitatief van aard.

A. Proactief handelen

• We vormen een team ruimtelijke kwaliteit. Het team draagt de ambitie en visie van het PLvdT uit. En geeft invulling aan de uitvoering van het programma.
• We onderzoeken de rol van Provinciaal Adviseur Ruimtelijke Kwaliteit (PARK) als hoeder van het landschap. En kijken naar mogelijke invulling.
• We bewaken het provinciaal belang in het landschap (monitoring). Dit zijn de beleving van het Mondriaanlandschap en de openheid. En ook de staat van ons waterbouwkundig bouwwerk en de zichtbaarheid van de polderconcepten.
• We geven extra aandacht aan hybride gebieden (Overweging 4 hybride gebieden - aandacht voor landschapsinnovatie) met een hoge dynamiek en waar meerdere opgaven samen komen. In deze gebieden is het erg belangrijk om integraal te werken aan sterke en nieuwe ruimtelijke kwaliteit. Actuele aandachtsgebieden zijn:
  • Almere/Zeewolde-Oosterwold: verstedelijking op het grensvlak van landbouw en landschap.
  • Almere Pampus: verstedelijking aan de rand van - en in verbinding met - het blauwe hart van Nederland.
  • Lelystad A6-Airport: verstedelijking, bedrijvigheid, logistiek in combinatie met klimaatadaptatie en energie.
  • Lelystad kust: mix van wonen, bedrijvigheid, klimaatadaptatie en recreatie aan het blauwe hart van Nederland
  • Gebied ten zuiden van Emmeloord: bodemdaling en de toekomst van de landbouw. Dit in relatie tot de landschappelijke waarden en het werelderfgoed Schokland.
• We doen ontwerpend onderzoek naar de invloed van trends en actuele ontwikkelingen in ons landschap. Op dit moment denken we hierbij aan:
  • De verdozing van het landschap.
  • De gevolgen van erfvergroting op de landschapsstructuur.
  • Ruimtelijke kwaliteit en vormgeving van energielandschappen.
  • Relatie tussen landschap en natuurinclusief bouwen met de woningbouwopgave van 100.000 woningen.
  • Ontwerpprincipes voor voedselbossen, natuurinclusieve- en kringlooplandbouw in het Mondriaanlandschap mogelijk noodzakelijk.
  • Biodiversiteit en de weerbaarheid van beplanting in lanen en singels.
• We doen een verkenning op de inzet van instrumentarium binnen het provinciaal belang. Denk aan het waterbouwkundig bouwwerk, het Mondriaanlandschap en de polderconcepten. We onderzoeken hoe we het provinciaal belang kunnen beschermen. Zonder daarbij gewenste ontwikkelingen te blokkeren of vertragen. Dit kan op onderdelen in de toekomst mogelijk leiden tot juridische borging in de omgevingsverordening.
• We werken aan het herstel en de verduurzaming van de hoofdstructuren in de drie polders:
  • De dorpenring en het assenkruis in de Noordoostpolder in samenwerking met de gemeenten Noordoostpolder en Urk.
  • Het netwerk van polderparkwegen in samenwerking met de gemeenten Dronten en Lelystad.
  • Het poldercarré en de Vogelweg in samenwerking met gemeenten Zeewolde en Almere.
• We werken aan het versterken van de dorps- en stadsranden in de drie polders. Deze dragen bij aan het polderconcept van de grote groene eilanden in de ruimte.
• We werken aan het versterken van de polderentrees als visitekaartje van onze provincie.

B. Slim combineren

• We werken samen met andere partijen aan de realisatie van onze ambities. Door het sluiten van bestuursovereenkomsten, samenwerkingsverbanden of een gezamenlijke agenda. We combineren landschappelijke ambities bijvoorbeeld met ambities uit:
  • het erfgoedprogramma
  • natuurinclusieve landbouw,
  • de stikstofaanpak,
  • de bossenstrategie,
  • recreatief gebruik vaarten, fietsen en erfsingels.
• We werken samen met de zes Flevolandse gemeenten aan de doorwerking van het PLvdT in gemeentelijke beleidsontwikkeling. Zoals omgevingsvisies en gemeentelijke landschapsvisies.
• Daar waar we zelf projecten uitvoeren krijgt landschap een duidelijke rol. We zetten in op het toevoegen van (extra) ruimtelijke kwaliteit. Dit kan bijvoorbeeld bij infrastructurele projecten, op markante plekken zoals een entree. Ook uitvoeringsprojecten vanuit gebiedsprogramma’s bieden kansen hiervoor.

C. Meedenken en inspireren

• We blijven in gesprek over ons landschap. Het landschap is immers continue in beweging. We voeren het gesprek over de waarden en veranderingen en actuele opgaven in het landschap. Met belanghebbenden, betrokkenen en inwoners. Dit kan aan de hand van pakkende activiteiten zoals pop-ups (in samenwerking met het erfgoedprogramma) of andere evenementen.
• We zetten in op het overbrengen van kennis over het landschap binnen het gebied van de provincie. En daarbuiten, als het aan de orde is. Dit doen we door bijvoorbeeld het organiseren van lezingen en bijeenkomsten. Daarnaast door gevraagd en ongevraagd advies te geven vanuit het team ruimtelijke kwaliteit. En mogelijk door de Provinciaal Adviseur Ruimtelijke Kwaliteit (PARK).
• Daar waar andere partijen zoals gemeenten, waterschap of ontwikkelaars plannen ontwikkelen zitten we vanaf het begin aan tafel. We geven informatie over onze kernkwaliteiten en lichten onze visie en ambitie toe.
• We werken aan de ontwikkeling van subsidieregelingen om landschapsstructuren of -elementen te versterken en te verrijken. Zoals bijvoorbeeld voor erfsingels.

7.2 Samenwerken aan het Flevolandse landschap     

Het landschap is voor ons als provincie erg belangrijk. We zijn trots op onze bijzondere historie. En op de pioniersgeest. Die heeft geleid tot het Flevoland dat we allemaal kennen: het waterbouwkundig werk van wereldfaam. We willen de historische waarde koesteren. Maar daarnaast ook aandacht geven aan de waarde van het landschap nu en in de toekomst.

Het landschap heeft niet alleen een esthetische waarde en een waarde als cultureel erfgoed. Het landschap raakt meerdere waarden en belangen. We moeten de herkomstwaarde, gebruikswaarde, belevingswaarde en toekomstwaarde verbinden aan economische, ecologische en sociaal-culturele belangen. Op de korte en lange termijn. Daarom koesteren we ons landschap en zetten we in op het verrijken en toevoegen van ruimtelijke kwaliteit. We werken samen aan het landschap van de toekomst. Een landschap dat aantrekkelijk is om in te wonen, werken, ondernemen en recreëren.

7.3 Monitoring en evaluatie     

In het PLvdT zijn de visie, ambitie en uitvoering uitgewerkt. Met het vaststellen van het PLvdT, is het kwadrant ‘beleidsontwikkeling’ uit de beleidscyclus voor nu klaar. De doelen uit het PLvdT realiseren we via de kwadranten beleidsdoorwerking en uitvoering. Dat doen we met omgevingsverordeningen en samenwerkingsafspraken.

Schematische weergave beleidscyclus

Na verloop van tijd is het nodig om te bekijken of aanpassingen van het beleid nodig zijn. Waar kan het effectiever? Waar is bijsturing nodig? Hiervoor is het belangrijk om te weten hoe ver de uitvoering van het PLvdT is. En om zicht te houden op de feitelijke ontwikkelingen.

Monitoring en evaluatie is nodig om de beleidscyclus te sluiten, en input te genereren voor nieuwe beleidsontwikkeling. Zoals in het kwadrant terugkoppeling staat. Gedacht wordt om dit vorm te geven door:

• Het bewaken van de voortgang en de werking van het landschapsbeleid en
• Monitoring op doel- en effectbereik van de in het PLvdT opgenomen activiteiten en maatregelen.

We informeren Provinciale Staten actief over de resultaten van monitoring en evaluatie. Waar nodig vindt er een terugkoppeling plaats in het financiële jaarverslag. Wanneer we beleid, doelen zoals geformuleerd in het PLvdT moeten aanpassen, verloopt dit proces volgens de Omgevingswet.

2.1 Categorie: waterbouwkundig bouwwerk     

2.2 Categorie: hoofdstructuur per polder     

Per polder is een dragende hoofdstructuur aan te wijzen die voortkomt uit het specifieke polderconcept. Met dit concept als hoofdgedachte werd beoogd sturing te geven aan de inrichting van het landschap. In de Noordoostpolder is dit de dorpenring die voornamelijk met laanbeplanting van verschillende soorten en breedtes werd ontworpen. In Oostelijk Flevoland is het netwerk van polderparkwegen de ruimtelijke drager. In Zuidelijk Flevoland vormt het poldercarré van laanbeplantingen dat het open middengebied omsluit de hoofdstructuur. Samen met de centraal gelegen Vogelweg.

Deze dragers vormen de fundamentele ruimtelijke structuren van de polders. Ze zorgen voor herkenbaarheid, ruimtelijke ordening en identiteit. De hoofdstructuren hebben daarom een belangrijke functionele waarde en belevingswaarde.

2.3 Categorie: maaiveld     

2.4 Beplantingsstructuren     

2.5 Categorie: infrastructuur     

2.6 Categorie: oud land in nieuw land