Harmelerwaard

3.4 Archeologie en cultuurhistorie

Huidige situatie
De provinciale nota 'Niet van Gisteren, cultuurhistorische hoofdstructuur in de provincie Utrecht/ 2003' heeft tot doel het bieden van een inspirerend instrumentarium ter behoud en versterking van cultuurhistorische waarden in de provincie. De cultuurhistorische samenhang in en tussen gebieden dient te worden versterkt, op basis van hun gewaardeerde verleden. De ruimtelijke kwaliteit van nu en de toekomst kan daarmee worden verbeterd. Ook is in het Belvedereproject 'Het Land van Woerden' redelijk veel aandacht besteed aan de archeologische waarden en cultuurhistorie.

Archeologie
De Wet op de Archeologische MonumentenZorg (WAMZ) regelt de bescherming van archeologisch erfgoed in de bodem, de inpassing ervan in de ruimtelijke ontwikkeling en de financiering van opgravingen: 'de veroorzaker betaalt'. Het belangrijkste doel van de wet is het behoud van het erfgoed in situ (ter plekke), omdat de bodem de beste garantie biedt voor een goede conservering van de archeologische waarden. De provincie hanteert als uitgangspunt dat ruimtelijke plannen die het bodemarchief kunnen aantasten, zo veel mogelijk rekening moeten houden met bekende en te verwachten archeologische waarden.

Archeologische waarden betreffen niet zichtbare, in de bodem verborgen sporen van oude bewoning. Op de Indicatieve Kaart Archeologische Waarden (IKAW) heeft bijna het gehele plangebied een hoge verwachtingswaarde. Deze verwachting is gebaseerd op de ligging op de stroomgordel van de Oude Rijn. Hier dienen de begrenzingen van 100 m2 oppervlakte en 30 cm diepte aangehouden te worden als maximale vrijgestelde verstoring. In het uiterste noorden van het plangebied liggen gebieden die een lage archeologische verwachtingswaarde hebben op de IKAW.

In de Harmelerwaard zijn archeologische vondsten gedaan in de vorm van gebruiksvoorwerpen uit de IJzertijd, de Romeinse tijd en uit de Middeleeuwen, waardoor mag worden aangenomen dat de Harmelerwaard de laatste 2500 jaar bewoond is geweest. Een duidelijk beeld van deze vroege bewoning is er niet. Veel vindplaatsen zijn onvolledig en verstoord, omdat grote delen zijn afgegraven voor de steen- en pannenbakkerijen.

In het plangebied zijn aanwezig:

• gebieden waar aantoonbaar geen archeologische resten (meer) aanwezig (kunnen) zijn, namelijk zeer verstoorde gebieden, al onderzochte gebieden waar geen archeologische resten zijn aangetroffen en opgegraven gebieden;
• vindplaatsen/archeologisch waardevolle terreinen, zoals Huize Harmelen, Rijneveld (Romeins nederzettingsterrein) en de zone direct ten noorden van de Leidse Rijn (ligging Limesweg);
• gebieden met een hoge archeologische verwachtingswaarde.

In de gemeentelijke archeologische beleidsnota 'Bodemschatten van Woerden' (2007) is ingestoken op een archeologiebeleid zoals in de afgelopen jaren in de praktijk is ontstaan bij de opgravingen in Woerden. De volgende doelen zijn omschreven in de nota:

• behoud en bescherming van de Woerdense bodemschatten;
• vermeerdering van kennis over de bewonersgeschiedenis van Woerden en het omliggende landelijk gebied;
• optimaal gebruik maken van kansen die voorlichting en educatie op het gebied van archeologie bieden.

Daarnaast heeft de gemeente de archeologische waarden- en verwachtingskaart herzien. Deze is op 15 december 2010 vastgesteld door de gemeenteraad. Op deze nieuwe kaart is onderscheid gemaakt in gebieden met geen of een lage verwachtingswaarde, gebieden met een hoge verwachtingswaarde en archeologische waardevolle terreinen. Op basis hiervan geldt voor een aantal gebieden in het bestemmingsplan geen of een lage verwachtingswaarde. Deze hebben op de beleidskaart een witte of gele kleur (geen verwachting / categorie 5). Drie gebieden zijn aangemerkt als archeologische waardevolle tereinen en bevatten de dubbelbestemming 'Waarde - Archeologie 1'. Het betreft de gebieden van categorie 2 op de kaart. De beleidskaart wijkt iets af van het bestemmingsplan, aangezien de beleidskaart nog niet beschikbaar was bij het opstellen van het bestemmingsplan. Ook het deel waar de Romeinse limesweg is aangetoond (tegen de oostgrens van de gemeente aan) heeft Waarde - Archeologie 1 gekregen in het bestemmingsplan. Het overige deel van het plangebied is aangemerkt als gebied met een hoge verwachtingswaarde en bevat de dubbelbestemming 'Waarde - Archeologie 2'. Dit betreft het gebied met categorie 3 op de beleidskaart.

Afbeelding 3.0: Archeologische waarden- en verwachtingskaart

Cultuurhistorie
Cultuurhistorische waarden bestaan uit historisch-geografische waarden en cultuurhistorisch waardevolle bebouwing. Onder historisch-geografische waarden worden de oorspronkelijke patronen in het landschap verstaan die de ontginningsgeschiedenis weergegeven. De cultuurhistorische waardevolle bebouwing bestaat uit monumentale, beeldbepalende en beeldondersteunende bebouwing.

Historisch-geografische waarden
Aan de zuidkant van en deels in het zuiden van het plangebied heeft waarschijnlijk de Limes gelegen. De Limes fungeerde enige honderden jaren als fysieke begrenzing van het Romeinse Rijk. Deze grens diende te worden beschermd, onder andere door forten (castella) die met elkaar verbonden waren door een weg (de Limes-weg).Historisch gezien is het tracé van deze weg van groot belang. De exacte ligging daarvan is nog niet aangetoond. In afbeelding 3.1 is de waarschijnlijke ligging van de Limes aangegeven.

Afbeelding 3.1: Waarschijnlijke ligging Limes

Het agrarisch cultuurlandschap van de polder Harmelerwaard is ontgonnen vanaf de Leidse Rijn. De kavelrichting staat daarom min of meer haaks op de rivier, opgespannen tussen de Leidse Rijn en de Dorpeldijk. De oorspronkelijke stroomruggronden zijn goed bewerkbaar gemaakt en ontwaterd waardoor er een langgerekt slotenpatroon is ontstaan dat haaks staat op de Leidse Rijn. Dit patroon wijkt af van het grillige oude patroon dat nog terug te vinden is ten noorden van de Dorpeldijk.

De polder Harmelerwaard is van oorsprong een open weidegebied, met op de kop van de percelen (agrarische) bebouwing aan de noord- en zuidkant van respectievelijk de Dorpeldijk en de Leidse Rijn. In de loop der tijd hebben zich in het midden en oostelijk deel van de polder Harmelerwaard fruitteelt- en (glas)tuinbouwbedrijven gevestigd. Dit bracht een verdichting van bebouwing en beplanting binnen het gebied met zich mee. De leeftijd van de glasopstanden varieert van oud (ouder dan 20 jaar) tot redelijk nieuw (5 jaar oud), de leeftijd van de fruitbomen (appels en peren) varieert van 0 tot 15 jaar.

Monumenten, karakteristieken en cultuurhistorisch waardevolle bebouwing
In het plangebied komt bebouwing met historische betekenis voor (in meer of mindere mate monumentaal, beeldbepalend of -ondersteunend). Het betreft verschillende type bebouwing:

• Verschillende typen boerderijen;
• Zomerwoningen;
• Schuren.

De gemeentelijke en rijksmonumenten zijn op basis van de Wet op de Archeologische Monumentenzorg en de Monumentenwet 1988 beschermd. In het kader van het Belvedereproject is een inventarisatie en waardering gemaakt van de overige cultuurhistorische waardevolle panden. Dit is gedaan om bij het zoeken naar nieuwe functies voor cultuurhistorische waardevolle bijgebouwen een afwegingskader te hebben.

Voor de niet-monumenten wordt in het kader van het Belvedereproject geen aparte beschermingsregeling voorgestaan, maar juist ruimere gebruiksmogelijkheden. Op deze manier wordt gestimuleerd dat deze panden in stand blijven met een passende functie.

In het plangebied zijn panden aangewezen als rijksmonument. Het gaat om de panden gelegen op de percelen Harmelerwaard 3, 12 en 21 en Kasteellaan 1 en Kasteellaan bij 1.

In het plangebied zijn geen gemeentelijke monumenten aanwezig.

Diverse panden in het plangebied zijn aangewezen als MIP-pand. Deze panden zijn geïnventariseerd in het kader van het landelijk project het Monumentale Inventarisatie Project tussen 1986 en 1995. De waardevolle gebouwen en andere objecten zijn per gemeente in woord en beeld beschreven. De panden op de percelen Harmelerwaard 5, 8, 10 en 22 hebben de status MIP 2 (beeldbepalend) gekregen. De panden op het perceel Harmelerwaard 19 zijn geïnventariseerd in het kader van het Belvedere project.

Boerderijen die ouder zijn dan 50 jaar en waarvan de woning en de deel zich onder één dak bevinden, krijgen de aanduiding 'karakteristiek'.

In bijlage 1 is een lijst opgenomen van de karakteristieke en monumentale hoofdgebouwen en cultuurhistorisch waardevolle bijgebouwen in het plangebied.

Monumentale bomen
De Bomenstichting heeft voor het plangebied een inventarisatie opgesteld van monumentale bomen of boomgroepen. In de Algemeen Plaatselijke Verordening is voor wat betreft de kapvergunning geen extra afwegingskader voor monumentale bomen of boomgroepen opgenomen. De ligging van deze ' bijzondere status bomen' is weergegeven in afbeelding 3.2. Deze bomen zijn geregistreerd op de gemeentelijke Bijzondere Status Bomen Lijst Woerden. Voor de op deze lijst vermelde houtopstanden wordt in beginsel geen kapvergunning afgegeven, tenzij sprake is van een ernstige bedreiging van de openbare veiligheid, noodtoestand of andere uitzonderlijke situaties.

 

Afbeelding 3.2: Ligging van bijzondere status bomen

Toekomstige ontwikkelingen

Archeologie
In de WAMZ geldt een onderzoeksverplichting met een minimaal aan te houden maat van 100 m2 bij werkzaamheden en omgevingsvergunningen voor het bouwen in gebieden met archeologische waarde en met archeologische verwachtingswaarde.

Echter in het gebied met archeologische verwachtingswaarde heeft de provincie een interim-regeling voorgesteld, waarbij tot een oppervlakte 2.500 m2 ontheffing van die onderzoeksverplichting kan worden gegeven onder bepaalde voorwaarden. Deze ontheffingsmogelijkheid zal ook toegevoegd worden aan de regels, zodat de gevolgen voor de eigenaren in de gebieden met archeologische verwachtingswaarde beperkt kunnen zijn. Wat betreft de dieptemaat zal 30 cm moeten worden aangehouden, omdat uit onderzoek is gebleken dat vondsten zich in de laag tussen 30 en 50 cm onder het maaiveld voordoen.

Cultuurhistorie
Het toekomstperspectief voor de cultuurhistorische waarden wordt bepaald door de mate van bescherming die aan deze waarden worden geboden. Het bestemmingsplan zal voldoende aandacht moeten besteden aan het veiligstellen van de cultuurhistorische waarden.

Aanbevelingen voor visie en planopzet vanuit archeologie en cultuurhistorie

• Het bestemmingsplan dient de aanwezige en te verwachten archeologische waarden te beschermen;
• Omdat rijksmonumenten op basis van de Monumentenwet worden beschermd, is een bescherming in het bestemmingsplan niet strikt noodzakelijk;
• Voor de MIP-panden dient een beschermende regeling in het bestemmingsplan te worden opgenomen;
• De monumentale bomen of boomgroepen die zijn aangegeven als 'bijzondere status bomen' dient een beschermende regeling te worden opgenomen in het bestemmingsplan.