Harmelerwaard

3.3 Landschap

Huidige situatie
Het buitengebied van de gemeente Woerden behoort in zijn geheel tot het Groene Hart. Het Groene Hart is aangewezen als nationaal landschap, mede vanwege de grote cultuurhistorische, ecologische en landschappelijke waarden. De kernkwaliteiten van het gebied zijn:

• grote mate van openheid;
• strokenverkaveling met een hoog percentage water-land;
• veenweidekarakter.

De occupatie van het plangebied is in het verleden gerelateerd geweest aan de geomofologische en bodemkundige ondergrond. In het landschap is deze relatie nog herkenbaar in de richting en het grondgebruik. Dit is te zien aan de oost-west richting en parallel aan de Leidsche Rijn liggende infrastructurele lijnen (A12 en spoor).

De Leidsche Rijn vormt de overgang van de stroomruggronden naar de komgronden. Het plangebied ligt op een stroomruglint. Stroomruglinten in Woerden worden gekenmerkt door een open structuur. De bebouwing bestaat voornamelijk uit langwerpige, boerderijachtige bouwmassa's die soms de loop van het stroomruglint volgen en soms iets geïsoleerd ten opzichte van het lint staan. Er is een onderscheid in typen linten te maken:

• Stroomruglinten die als uitlopers van uit de kernen lopen of als buurtschappen een verdichting van het landelijke lint zijn;
• Landelijke stroomruglinten.

In het landelijke stroomruglint bepaalt een open rooilijn de structuur van het occupatiepatroon. Het landelijke stroomruglint kent een diversiteit aan lintbebouwing. Deze bebouwing is geregeld afgewisseld met doorzichten naar het achterliggende landschap en hoofdzakelijk opgebouwd uit langwerpige boerderijachtige hoofdgebouwen. Deze staan hoofdzakelijk, soms in clusters, op een behoorlijke afstand van elkaar.

De polders in het plangebied zijn cope-gebieden. De polders zijn open polders met diverse landschappelijke kwaliteiten, zoals openheid en verkavelingspatroon. De Leidse Rijn vormde bij de ontginning de ontginningsbasis. Daardoor staat de kavelrichting tussen de Leidse Rijn en de Dorpeldijk grotendeels haaks op de rivier. De oorspronkelijke stroomruggronden zijn goed bewerkbaar gemaakt en ontwaterd waardoor een langgerekt slotenpatroon is ontstaan dat haaks op de Leidse Rijn staat. Dit patroon wijkt af van het grillige oude patroon dat nog terug te vinden is ten noorden van de Dorpeldijk. Nabij de verbinding Appellaan-Dorpelijk en de Kasteellaan zijn enkele bosjes en nabij het sportveldencomplex zijn diverse bomenrijen. In het plangebied is de landschappelijke relatie tussen de wegen, ontginningslinten, dijken/kades en waterlopen van belang. In het plangebied hebben de glastuinbouwkassen een grote invloed op het landschap. Op basis van de ruimtelijke onderbouwing Inrichtingsplan Glastuinbouw Harmelerwaard (zie paragraaf 2.4) heeft inmiddels enige glastuinbouwontwikkeling plaatsgevonden in het plangebied. Daarnaast heeft een herstructurering plaatsgevonden van het gebied op de hoek Heldamweg - Harmelerwaard.

Polder Harmelerwaard
De polder Harmelerwaard is van oorsprong een open weidegebied met op de kop van de percelen agrarische bebouwing aan de noord- en zuidkant van respectievelijk de Dorpeldijk en de Leidse Rijn. In de loop der tijd hebben zich in het midden en oostelijk deel van de polder Harmelerwaard fruitteelt- en (glas)tuinbouwbedrijven gevestigd. Dit heeft geleid tot een verdichting van bebouwing en beplanting binnen het gebied.

Appellaan
De Appellaan is een verbindingslaan waaraan vrijstaande woningen en agrarische bedrijven liggen. De bebouwing ligt op een afstand van de weg.

Harmelerwaard
De weg Harmelerwaard is van oorsprong een jaagpad met een lage bebouwingsdichtheid, waar burgerwoningen zijn toegevoegd. Het gaat om solitaire bouwmassa's met open doorzichten op de weilanden. Langs de weg heeft zich een bebouwingslint ontwikkeld met zowel woon- als werkfuncties. Achter het lint liggen de bijbehorende agrarische gronden. Het bebouwingslint is, ten opzichte van andere linten in de omgeving, relatief dicht bebouwd. De bebouwing staat veelal kort op de weg (soms op maar 2 m afstand). De afstanden tussen de percelen onderling zijn eveneens gering. Daarnaast zijn op een aantal plaatsen kavels waar twee woningen achter elkaar zijn gesitueerd.

De kassenbouw verstoort enigszins deze openheid en verwijst op geen enkele manier naar de oorspronkelijke bebossing. Vanwege de beeldbepalende ligging tegenover de oostelijke toegangsweg van Harmelen (Utrechtsestraatweg) en langs de rivier de Leidse Rijn is de beeldkwaliteit van groot belang. De historische beelddragers, onder meer de rijksmonumenten, spelen een cruciale rol, te meer daar de cultuurhistorische waarde van het gebied als geheel door de functiewijziging sterk is gedaald.

Sportlaan
Langs de Sportlaan zijn geen woningen of bedrijven gesitueerd. De omgeving bestaat voornamelijk uit agrarische gronden.

Dorpeldijk
De Dorpeldijk vormt een scheiding in de kavelstructuur in het plangebied tussen de gronden ten noorden en ten zuiden van de weg. De Dorpeldijk liep eertijds richting de Hamtoren. Hier kwamen de Oude Rijn, de Heycop, de Vleuterwetering en de Dorpeldijk samen. Een enclave van woningen markeert het snijpunt van deze verschillende oude lijnen. Aan de zuidzijde van de Dorpelijk komt vrijwel uitsluitend losse bebouwing voor.

Heldamweg
Langs de Heldamweg heeft zich geen bebouwingslint van woningen ontwikkeld. Wel zijn aan weerszijden van de weg tuinbouwkassen aanwezig.

Huize Harmelen
In de 13e eeuw werd Huize Harmelen gebouwd in de Harmelerwaard. Gezien de ligging in het grensgebied met graafschap Holland heeft het kasteel lange tijd een strategische functie gehad. Kasteel Harmelen werd alleen in de zomer bewoond. In de winter resideerde de kasteelheer in een comfortabel stadshuis in Utrecht. Na de 17e eeuw verloor het kasteel steeds meer haar strategische functie en werd het een buitenplaats. Huize Harmelen werd in de 19e en 20e eeuw diverse malen verbouwd. In 1920 werd een soort chalet gebouwd op het oude onderhuis, dat in 1937 werd gesloopt. In 1949 werd er een huis in historiserende stijl opgebouwd.

De duiventoren, daterend uit de vroege 19e eeuw, staat nog steeds in een weiland bij Huize Harmelen. De toren is een rijksmonument.

Tuinhuis 't Spijck
Tuinhuis 't Spijck is een uniek exemplaar van een tuinhuis in neogotische stijl, gebouwd in het midden van de 19e eeuw. Van 1913 tot 2005 heeft het tuinhuis gestaan bij de boerderij 't Spijck in de gemeente Utrecht. Omdat het theehuis in verval begon te raken is er een stichting opgericht voor het behoud en beheer van tuinhuis 't Spijck. In 2005 is het tuinhuis herbouwd op de plek waar het oorspronkelijk heeft gestaan, namelijk bij Huize Harmelen.

Leidsche Rijn
De Leidsche Rijn is tussen 800 en 1000 na Chr. verzand en vrijwel onbevaarbaar geworden. In de 14e eeuw is de Leidsche Rijn uitgegraven en gekanaliseerd, waardoor deze zijn huidige vorm heeft gekregen.

De Bijleveld
Het laatste stukje van de Oude Rijn, vanaf de scherpe, meest noordelijk bocht, wordt 'De Bijleveld' genoemd. Het water uit de polder Bijleveld via deze waterloop naar de Amstel geleid. De Bijlveld ligt tussen Huize Harmelen en het dorp Harmelen.

Spoorlijn
De spoorlijn heeft invloed op het landschap ten noorden van het plangebied.

Toekomstige ontwikkelingen
In de toekomst zijn diverse kansen en bedreigingen voor het landschap te signaleren. Door een toename van de bebouwing kan het landschap verder verdicht raken. Door een zorgvuldige landschappelijke situering (binnen verkavelingsstructuur, vrijhouden zichtlijnen) en inpassing (met gebiedseigen beplanting) kunnen de nadelige landschappelijke gevolgen van bebouwing worden geminimaliseerd.

Daarnaast zal bepaalde agrarische bebouwing (geen glastuinbouw zijnde) vrijkomen voor een ander gebruik. Deze nieuwe functies voorkomen dat de vrijkomende agrarische bebouwing in verval raakt, maar kunnen echter ook voor een verrommeling van het landschap zorgen.

Het bestemmingsplan kan een bijdrage leveren aan de sanering van overtollige gebouwen in het buitengebied door een regeling als Ruimte voor Ruimte in het bestemmingsplan op te nemen. Bij de Ruimte voor Ruimte-regeling mag in ruil voor de sloop van gebouwen, een nieuwe woning worden opgericht. Er moet dan wel sprake zijn van een 'kwaliteitsverbetering'. Voor het glastuinbouwconcentratiegebied worden echter geen mogelijkheden geboden voor Ruimte voor Ruimte, aangezien dit gebied voor glastuinbouw is aangewezen.

Volgens de provinciale structuurvisie zijn nieuwe landgoederen mogelijk in 'landelijk gebied 1' en eventueel in 'landelijk gebied 3'. 'Landelijk gebied 1' ligt ten westen van de Sportlaan. Een landgoed in de nabijheid van een ecologische verbindingszone kan deze zone versterken en met name de recreatieve toegankelijkheid vergroten, mits het landgoed ook grenst aan de openbare weg.

Aanbevelingen voor visie en planopzet vanuit landschap

• Waardevolle landschappelijke structuren worden in het bestemmingsplan zoveel mogelijk beschermd;
• Het bestemmingsplan dient er zorg voor te dragen dat de belangen van het landschap worden betrokken bij nieuw op te richten bebouwing en bij de functiewijzing van vrijkomende agrarische bedrijven;
• De Ruimte voor Ruimte-regeling kan bijdragen aan de sanering van overtollige bedrijfsgebouwen in het plangebied;
• In het bestemmingsplan moeten mogelijkheden worden opgenomen voor het ontwikkelen van nieuwe landgoederen buiten het glastuinbouwconcentratiegebied (het gebied ten westen van de Sportlaan);
• De openheid van het resterende veenweidegebied van de Harmelerwaard moet worden beschermd.