Boschveld

2.1 Ontstaansgeschiedenis

2.1.1 Landschap; bewoningsgeschiedenis tot 1945

Boschveld ligt in een dekzandvlakte, met uitzondering van het uiterste zuidoostelijke en zuidwestelijke gebied waar dekzandruggen liggen (zie afbeelding 2). Het dekzandlandschap is ontstaan tijdens de laatste fase van de laatste ijstijd toen er nauwelijks begroeiing was om het zand vast te houden. Het losse zand kon door de wind worden meegevoerd en er ontstond een reliëfrijk dekzandlandschap bestaande uit vlaktes, welvingen en ruggen. De ruwweg zuidwest-noordoost georiënteerde dekzandruggen vormden over het algemeen een redelijk aaneengesloten lijn en blokkeerden daarmee de natuurlijke afwatering van het achterland richting de Maas. Ter hoogte van het plangebied echter was een opening in de dekzandrug zodat het water uit het achterland via tientallen riviertjes en stroompjes toch nog verbinding had met de Maas. Het gebied rondom het centrum van 's-Hertogenbosch werd op deze manier dus al vrij vroeg een natuurlijk en belangrijk knooppunt van waterwegen.

Vanwege de intensieve bebouwing is van het oorspronkelijke landschap nu niets meer te zien. Op de historische kaart uit het midden van de 19e eeuw is nog een open weidegebied zichtbaar, zonder bebouwing en met een blokvormige verkaveling. De talloze sloten die in het plangebied zijn ingetekend, geven aan dat het om een nat en laaggelegen gebied ging. Op de kaart is een deel van het plangebied aangeduid met het toponiem Het Bossche Veld en heeft een ander deel de naam Het Maaij. Door het gebied heen lopen de Deuterscheweg, het Kinderdijkje en de Paardskerkhofsteeg (tegenwoordig: Paardskerkhofweg). Tegen het einde van de 19e eeuw komt de eerste bebouwing in het plangebied en is het Kinderdijkje verdwenen (afbeelding 3).

Pas nadat 's-Hertogenbosch in 1874 haar vestingstatus verloor, werd het mogelijk buiten de stad te bouwen. De eerste nieuwbouwwijk buiten het oude centrum was de wijk 't Zand, tussen de oude binnenstad en het spoor. Hier werd ook het spoorwegstation gerealiseerd. Deze wijk, waarvoor omvangrijke ophogingswerkzaamheden nodig waren, werd eind 19e eeuw aangelegd. De laag gelegen terreinen ten westen van 't Zand waren nog onbebouwd en hadden nagenoeg ieder jaar met wateroverlast te kampen.

De eerste bebouwing in het plangebied vond plaats in het begin van de twintigste eeuw. Het bedrijf Grasso kreeg de mogelijkheid om vanuit Vught terug te keren naar 's-Hertogenbosch. Nadat in 1911 een terrein ten noordwesten van de spoorlijn bouwrijp was gemaakt, vond in 1912-1913 de bouw van het bedrijf plaats. Nog tijdens de Eerste Wereldoorlog werden plannen opgesteld om meer terreinen aan de westzijde van de spoorlijn bouwrijp te maken. De bedoeling was om hier vooral industrie te vestigen. Echter, als gevolg van de oorlog en economische malaise raakten deze plannen op de achtergrond. Wel werden enkele terreinen opgehoogd ten noorden en ten zuiden van Grasso. Het benodigde zand daarvoor werd gewonnen uit de IJzeren Vrouw. Later, in de jaren 1925 en 1926, werd ten zuiden van Grasso een sportpark en een wielerbaan aangelegd (zie afbeelding 4).

Op het andere reeds opgehoogde terrein ten noorden van Grasso startte men begin jaren '30 van de vorige eeuw met de bouw van woningen. Dit woonbuurtje bestond oorspronkelijk uit 130 woningen en werd gebouwd in aansluiting op de bouw van de nieuwe veemarkt. De woningen zijn gesitueerd in drie bouwblokken en liggen aan de Parallelweg, de Oude Engelenseweg, de Koestraat, de Ossenstraat en de Kalverstraat. Pal achter Grasso werd in dezelfde periode de gemeentelijke gashouder opgericht, bestemd voor mijngas (zie afbeelding 8). Deze zou tot in de jaren '60 van de twintigste eeuw de skyline van de buurt mede bepalen. Begin jaren '90 van de vorige eeuw zijn tussen de Ossenstraat en de Kalverstraat acht woningen gebouwd aan de nieuwe woonstraat Vaars.

afbeelding 2: ligging dekzandvlakte (1), dekzandruggen (2, bruin), verdedigingswerken (donkergroen) en de Dieze (3)

afbeelding 3: verkaveling rond 1900; de plangrens van bestemmingsplan Boschveld (rode stippellijn). In de huidige topografie is de ligging van de Paardskerkhofsteeg (nu: Paardskerkhofweg) nog goed herkenbaar.

afbeelding 4: situatie rond 1930; het sportpark en de wielerbaan ten zuiden van de Grasso, aan de westzijde van het station; de gashouder ten westen van de Grasso

2.1.2 Bewoningsgeschiedenis na 1945

De intensieve bebouwing van Boschveld start na 1945 met het 'Plan in hoofdzaken 1945' voor de uitbreiding van de stad 's-Hertogenbosch. In het uitbreidingsplan, waar voor de oorlog al een begin mee was gemaakt, was niet alleen voorzien in de bouw van de woonwijken Deuteren en West I - waar Boschveld deel van uitmaakt - maar ook in het industrieterrein De Wolfsdonken en een nieuw sportpark. Omdat de realisatie van de woonwijken jaren in beslag zou nemen en de woningnood een ernstig probleem was, zijn kort na het einde van de Tweede Wereldoorlog op diverse plekken in de stad noodwoningen gerealiseerd. Ook in (de omgeving van) het plangebied stonden noodwoningen, aan de inmiddels verdwenen Weg naar Klein Deuteren en aan de Parallelweg. Bijna alle noodwoningen in 's-Hertogenbosch zijn in de loop der jaren gesloopt.

In 1946 kwam de realisatie van het uitbreidingsplan West I in een stroomversnelling. Hoewel men het gebied in eerste instantie voor industriedoeleinden wilde gebruiken, besloot men een jaar later er vooral woningbouw te realiseren, onder druk van de ontstane woningnood na de Tweede Wereldoorlog. In datzelfde jaar werd begonnen met het opspuiten van de weilanden met zand uit de Ertveldplas. Het grootste deel van de wijk is in het midden van de jaren vijftig van de vorige week gerealiseerd. Aan de Dieze ontstond een haven- en industrieterrein, met het oog op vrachtvervoer met boot en trein. De nieuwe wijk was vooral bedoeld voor arbeiders, kantoorpersoneel en middenstanders. Er ontstond een arbeiderswijk in de nabijheid van bedrijven als Michelin, Heineken en gereedschapsfabrikant Nicholson File.

afbeelding 5: bedrijvigheid in Boschveld in de jaren '50, met rechts in het midden van de foto de eerste woonbebouwing van Boschveld

Met de uitbreiding van 's-Hertogenbosch wilde men ook een harmonische bevolkingssamenstelling bevorderen. Naast de noodzakelijke arbeiders- en middenstandswijken zouden meer representatieve woningen moeten worden gebouwd. De aantrekkelijkheid ervan moest zijn gelegen in een voornaam, stedelijk karakter dat 'nauw aansloot op de waardige allure van de overeenkomstige gedeelten van de oude stad'. Deze representatieve woonwijken voor meer welgestelden werden op andere plekken in de stad gerealiseerd, maar ook in Boschveld is - aan de Buys Ballotweg en de Prof. Keesomstraat - een klein bungalowwijkje gerealiseerd bedoeld voor de middenstand.

Aansluitend op de toen geldende wijkgedachte werden in woonwijken voorzieningen ontwikkeld. In Boschveld werd in 1955 een winkelcentrum gebouwd en kwam er een aantal winkels aan de Copernicuslaan. Aan de Edisonstraat verrezen gebouwen ten behoeve van onderwijs. In 1957 werd Boschveld voltooid. De wijk vormde een zelfstandige parochie door, in 1956, de bouw van een kerk met circa 1.000 zitplaatsen. Door de ontkerkelijking was hij in de jaren zeventig te groot geworden. Een groot deel van de kerk is daarom rond 1979 afgebroken. De dagkapel is nu in gebruik bij de Evangelische Gemeente Parousia en telt nog slechts 200 zitplaatsen. Op het resterende terrein werd een basisschool gebouwd: 't Boschveld. Op de hoek van de Copernicuslaan en de Simon Stevinweg stond tot in de jaren tachtig een benzinestation, ontworpen door architect Sybold van Ravesteyn.

In 1960 werd Boschveld via een tunnel, in eerste instantie alleen voor voetgangers, met de binnenstad verbonden. Enerzijds betrok deze tunnel de nieuwe wijk beter bij de stad, anderzijds legde deze tunnel een verbinding tussen de stad en het recreatiegebied ten westen van Boschveld.

De sociale structuur in de wijk is in de loop der tijd ingrijpend veranderd, mede omdat een groot deel van de eerste bewoners van Boschveld in de jaren zestig en zeventig is verhuisd naar nieuwere wijken zoals De Kruiskamp en De Schutskamp. In vergelijking met de woningen die in de periode van de woningnood werden gebouwd, waren de woningen in deze wijken ruimer. Vervolgens vestigden zich in Boschveld relatief veel gastarbeiders die vaak al woonachtig waren in pensions in het Veemarktkwartier en die werden aangetrokken door de lage huren en de nabijheid van bedrijvigheid. Veel van deze gastarbeiders uit landen als Turkije, Marokko, Spanje en Griekenland zijn gebleven en wonen nog in de wijk. Het multiculturele karakter is kenmerkend: Boschveld is nu de meest multiculturele wijk van 's-Hertogenbosch.

Vanaf 1960 is er niet veel veranderd in de wijk. Enige opvallende ingrepen waren de bouw van de Westhoek op de locatie van het benzinestation, de bouw van het Lauruskantoor, de bouw van de school voor speciaal onderwijs Het Overpad en de renovatie van enkele flats. De omgeving van de wijk daarentegen heeft de afgelopen tien à twintig jaar een metamorfose ondergaan: industrieterrein De Wolfsdonken is getransformeerd tot het Paleiskwartier; er is een Onderwijsboulevard gerealiseerd, met een clustering van allerlei onderwijsinstellingen; de sportvelden van Concordia zijn samen met het omliggende groen getransformeerd tot het Westerpark. Het deel van het Westerpark in het plangebied, tussen de Concordialaan en Simon Stevinweg, is rond het jaar 2001 aangelegd. Woningbouw is er gecombineerd met de aanleg van een park met een ecologische functie: het park is waterrijk, heeft een bijzondere stedelijke uitstraling en functioneert als recreatiegebied voor de omgeving.

Oorspronkelijk werd Boschveld aangeduid als West-I. De historische naam Boschveld kwam later meer in zwang. Behalve het oorspronkelijke West-I worden inmiddels ook de oudere wijk Veemarktkwartier en een deel van het Westerpark tot Boschveld gerekend.

Door de verouderde woningvoorraad, het lage gemiddelde inkomen en sociale problematiek in de wijk (zie paragraaf 2.3) wordt Boschveld al sinds de jaren negentig in het Grote Stedenbeleid (GSB) als aandachtswijk aangemerkt. Vanaf 2000 wordt er gewerkt aan verbetering van zowel de sociale als fysieke structuur van de wijk. Wijkplan Boschveld Beweegt (zie paragraaf 3.3.2) dient als kader voor de herstructurering en realisatie van concrete projecten voor de komende 10 à 15 jaar. Het wijkplan is ontwikkeld samen met de bewoners en de woningcorporaties BrabantWonen en Zayaz en gaat uit van een verdeelde strategie van renovatie, sloop en nieuwbouw.