Kom Engelen - Haverleij

5.11 Cultuurhistorie

Vanuit cultureel en historisch oogpunt gezien is niet alles van evenveel “waarde”. Sommige straten en panden hebben een langere historie, hebben een bijzondere schoonheid en/of zijn uniek en kenmerkend voor een bepaalde periode. Bij eventuele toekomstige ontwikkelingen is het van belang om hier zorgvuldig mee om te gaan. Als hulpmiddel is een zogenaamde ordenkaart3 opgesteld van de architectonische en stedenbouwkundige kwaliteiten van het gebied. De kracht van de kaart ligt in de samenhang tussen architectuur enerzijds en stedenbouw anderzijds. De ordenkaart heeft een signalerende functie. Op het moment dat het voornemen bestaat om ingrepen in de bebouwde omgeving van de wijk te doen plaatsvinden, is er inzicht in de aanwezigheid van panden met een bijzondere of monumentale architectuur.

Bouwhistorische waarden

Voor de architectonische kwaliteiten van aanwezige gebouwen zijn de volgende categorieën op de ordenkaart opgenomen:

• eerste en tweede orde: beschermde (rijks- en gemeentelijke) monumenten, panden met monumentale architectuur en panden met een nadrukkelijke architectonische verbijzondering;
• derde en vierde orde: panden met architectonische meerwaarde en panden met een architectuur die kenmerkend is voor de betreffende periode;
• indifferente architectuur.

De stedenbouwkundige kwaliteiten in de wijken zijn geordend in zones:

• zone A: Beschermde stads- en dorpsgezichten (rijks en gemeentelijk);
• zone B: Zones die in cultuurhistorische zin een stedenbouwkundige meerwaarde hebben.

Uit de ordenkaart blijkt dat het overgrote deel van Kom Engelen, te weten de uitbreidingen vanaf eind jaren 60 van de vorige eeuw en geheel Haverleij bestaat uit bebouwing van indifferente architectuur (dan wel bebouwing die nog te jong is om te ordenen).

In de oorspronkelijke kom Engelen is bebouwing van de eerste en tweede orde te vinden. Het betreft panden in het zuidelijke deel van de Graaf van Solmsweg, aan de Dorpstraat, de Kerkhof, en De Terp. Onder deze panden bevinden zich ook de rijksmonumenten en gemeentelijke monumenten.

De kern van Engelen is op de gemeentelijke monumentenkaart aangewezen als een gemeentelijk beschermd dorpsgezicht. In het beschermde dorpsgezicht liggen 3 Rijksmonumenten. De rijksmonumenten zijn De Kerkhof (ongenummerd) NH-Kerk, De Kerkhof 4 en De Kerkhof 5.

Binnen het beschermde dorpsgezicht is sprake van 17 gemeentelijke monumenten. Vijf gemeentelijke monumenten liggen geheel of gedeeltelijk buiten het beschermde dorpsgezicht maar wel binnen de bebouwde kom van Engelen. De gemeentelijke monumenten zijn De Terp 1 en 2, De Vlacie 21, Dorpsstraat 6, 8, 10, 12, 17, 18, 19, 20, 21, 22 en Graaf van Solmsweg 18, 65, 69, 69B/C/D, 71, 73, 75, 77, 79.

Daarnaast is in de oorspronkelijke kom Engelen en de eerste uitbreiding Schoolstraat / Hoogveldweg (1946-1948) en uitbreiding tot halverwege jaren 60 van de vorige eeuw bebouwing van derde en vierde orde aanwezig. Dit zijn panden aan de Graaf van Solmsweg, Dorpstraat, Achterstraat, De Vlacie, Schoolstraat, Zonneweide, Togenaarstraat en Hoogveldweg.

Een deel van het plangebied betreft zone A: beschermd dorpsgezicht. Bijna alle wegen in Kom Engelen en Haverleij betreft zone B zones die in cultuurhistorische zin kenmerkend bijzonder of een meerwaarde hebben.

Afbeelding 5.6: Uitsnede ordenkaart Kom Engelen

Overige cultuurhistorische elementen

Behalve de archeologische en bouwhistorische kenmerken van het bestemmingsplangebied moeten ook de overige cultuurhistorische aspecten zoals historisch geografische elementen in het bestemmingsplan worden betrokken. De gemeente 's-Hertogenbosch heeft hiertoe voor de hele gemeente een inventarisatie van zichtbare cultuurhistorische elementen/relicten laten uitvoeren. Op basis van de inventarisatie is een aantal belangrijke cultuurhistorische gebieden en structuren onderscheiden. Deze vormen samen de cultuurhistorische hoofdstructuur van de gemeente en zullen bij de totstandkoming van ruimtelijke plannen moeten worden meegenomen en meegewogen. De gemeente is ook voornemens om de cultuurhistorische inventarisatie uit te werken in een cultuurhistorisch beleid. Vooruitlopend hierop is voor bestemmingsplan Kom Engelen - Haverleij bekeken welke cultuurhistorische elementen van belang zijn. Hieronder volgt een korte toelichting per onderdeel van de cultuurhistorische hoofdstructuur.

Binnen het plangebied Kom Engelen - Haverleij zijn drie onderdelen van de cultuurhistorische hoofdstructuur aanwezig: Engelen, Bokhovense Maasdijk en Engelse Polder - Engelermeer.

Afbeelding 5.7: Cultuurhistorische inventarisatiekaart van de gemeente 's-Hertogenbosch: 1. Weg en dijk, voor 1832 (Hennen Weide), 2. Dijk en weg, voor 1832 (Bokhovense Maasdijk), 3. Weg, voor 1832 (Schoolstraat), 4. Dijk en weg, na 1832 (Graaf van Solmsweg), 5. Opstaand groen 1945-1959, 6. Zandweg, na 1832 (Engeler visserpad)

Engelen

Binnen het plangebied bevindt zich de historische kern van Engelen en een aantal wegen die al dateren uit de periode vóór 1832 (zie afbeelding 5.7, nr. 3). Direct buiten de cultuurhistorische hoofdstructuur van Engelen bevindt zich nog een aantal wegen van vóór 1832. Het betreft ondermeer de Schoolstraat die buiten de bebouwde kom van Engelen overgaat in De Vutter en De Woerd. De Graaf van Solmsweg, die direct ten noordoosten van de historische kern begint en langs het Henriettekanaal naar het noorden loopt, bestaat feitelijk uit een weg en een dijk die dateren van na 1832 (afbeelding 5.7, nr. 4). Ter hoogte van de sluis is nog opstaand groen aanwezig uit de periode 1945-1959.

Relatie met aangrenzende gebieden: In de 15e eeuw kende Engelen een grote welvaart door de aanwezigheid van meerdere steenovens die dankbaar gebruik maakten van de overvloedige hoeveelheid klei en zand die in het gebied achter de dijken beschikbaar was. Een welvaart die er voor zorgde dat het dorp aanzienlijk in omvang groeide. De bebouwing van Engelen heeft zich in die periode mogelijk uitgestrekt tot aan de Maas. Historisch gezien is er dus een duidelijke relatie met het gebied van de Engelse Polder – Engelermeer.

Bokhovense Maasdijk

Het noordelijke deel van het plangebied ligt binnen de Bokhovense Maasdijk (zie afbeelding 5.7, nr. 2). Het oorspronkelijke trace van de Bokhovense Maasdijk is op een aantal plaatsen doorbroken en vormt dus geen aaneengesloten geheel meer. De Maasdijk dateert vermoedelijk al uit de 14e eeuw. Aan de westkant van het plangebied loopt de dijk De Hennenweide. Deze dijk dateert al van vóór 1832 en sluit in het noorden aan op de Bokhovense Maasdijk.

De Bokhovense Maasdijk heeft een duidelijke relatie met het gebied van de Engelse Polder – Engelermeer. Enerzijds beschermde de Maasdijk het achterliggende poldergebied tegen overstromingen vanuit de Maas. Anderzijds fungeerde het poldergebied als een soort noodbedding wanneer bij hoogwater het rivierwater van de Beerse Maas over de linker Diezedijk heen stroomde.

Engelse Polder – Engelermeer

In het gebied ligt de Hennen Weide (afbeelding 5.7, nr. 1). Deze dijk en weg dateert al van vóór 1832 en fungeerde vermoedelijk als bescherming tegen het overstromingswater dat vanuit de Dieze en indirect de Beerse Maas de polder in stroomde. Afgezien van de natuurlijke overstromingen fungeerde het gebied ook als inundatiegebied ten behoeve van militaire doeleinden. Direct ten noorden van het Engelermeer bevindt zich een aantal zandpaden (Engeler visserpad; afbeelding 5.7, nr. 6). Deze dateren van na 1832. Door de relatief recente woningbouwprojecten is de verkaveling in het gebied vrijwel overal modern en rationeel. Het gebied was van nature een open en relatief laaggelegen gebied vrijwel zonder bebouwing buiten de reeds bestaande kernen. De uitbreiding van Engelen en de golfbaan hebben dit beeld voor het oostelijke deel van het gebied flink aangetast.

• 3. Ordenkaart 'sHertogenbosch Engelen, BAAC rapport A-10.0106, BAAC, november 2010.