Oude Haven

2.4 Cultuurhistorische en archeologische waarden

2.4.1 Cultuurhistorie

Cultuurhistorie wordt geregeld in het Besluit ruimtelijke ordening (Bro). Voor de Russische buurt en de Havenbuurt zijn cultuurhistorische verkenningen opgesteld. Een cultuurhistorische verkenning brengt de betekenis en relaties tussen waarden in beeld. Een cultuurhistorische verkenning levert een ‘totaalplaatje’ van cultureel erfgoed waarden op, in relatie tot de omgeving. Beide cultuurhistorische verkenningen starten met thematische inventarisaties en lijsten met waardevaste en waardevolle elementen. Vervolgens worden deze gegevens met elkaar in verbinding gebracht en geanalyseerd; naast informatie over verwachte of aanwezige waarden wordt ook de betekenis van de waarden onderzocht. Welke waarden zijn uniek, welke versterken elkaar, welke versterken de identiteit van een gebied, welke dragen bij aan een fijne leefomgeving, waar moeten keuzes gemaakt worden?

De gehele cultuurhistorische verkenningen zijn te vinden in Bijlage 7 Cultuurhistorische verkenning Havenbuurt en Bijlage 8 Cultuurhistorische verkenning Russische buurt en Hogendijk. Onderstaand volgt een korte samenvatting van de verkenningen en wordt aangegeven op welke wijze hiermee rekening is gehouden in het bestemmingsplan.

Havenbuurt

De kernwaarden in de Havenbuurt zijn als volgt puntsgewijs samen te vatten:

• de wijk is een voorbeeld van sociale en economische geschiedenis van Zaanstad in de twintigste eeuw;
• afleesbaarheid van de ontwikkelingsgeschiedenis van de wijk aan de minimaal gewijzigde straatzijde van de bebouwing;
• verwachte archeologische overblijfselen van de nederzetting Middeleeuwse Oud-Zaanden;
• besloten karakter door de interne samenhang in de wijk en de geïsoleerde ligging tussen verschillende voormalige industriegebieden en de Zaan;
• ensemblewaarde door eenheid in schaal, typologie en materiaalgebruik van de arbeiderswoningen;
• gaafheid straatbeeld en samenhang in de wijk;
• laanachtige karakter van de Havenstraat langs de Zaan, met aan weerszijden een bomenrij;
• zorgvuldige detailleringen in de woningen met beperkte middelen;
• verzorgdheid van particulier groen en door bewoners toegeëigende openbare ruimte

Aanbevelingen:

• uitgaan van huidige schaal en samenhang van de bebouwing in de wijk om de ensemblewaarde te behouden;
• bouwen in typologie van de huidige bebouwing: bakstenen arbeiderswoning met rood pannendak;
• behouden uitstraling van de woningen aan de straatzijde;
• gebruiken speelse detaillering in huidige architectuur als inspiratiebron;
• verbeteren zichtrelatie en beleefbaarheid van de Zaan in de wijk;
• verbeteren van de uitstraling van de entree van de wijk (Havenstraat);
• verbeteren toegankelijkheid van bos bij Hembrugterrein;
• verbeteren onderhoud van bestaand openbaar groen;
• koesteren particulier onderhouden tuinen en groengebieden.

In het bestemmingsplan wordt in ieder geval op de volgende manier rekening gehouden met genoemde waarden:

• de groengebieden in de Havenbuurt zijn als 'Groen' bestemd, om deze gebieden te behouden;
• doordat de buurt conserverend bestemd is, blijft de huidige eenheid in schaal behouden. De bouwvlakken van de woningen zijn slechts in beperkte mate vergroot om het straatbeeld en de eenheid in de wijk te behouden bij eventuele renovatie of sloop-nieuwbouw.

Russische Buurt

De kernwaarden in de Russische buurt zijn als volgt samen te vatten:

• de wijk is een voorbeeld van een arbeiderswijk van Zaanstad in de 20e eeuw;
• belangrijke aders zijn de Hogendijk, de Krimp en de Lage Horn;
• een belangrijke waarde in de Russische Buurt is de ruimtelijke en zichtrelatie met de Zaan en de sloten in de buurt;
• ensemblewaarde door eenheid in schaal, typologie en materiaalgebruik van de arbeiderswoningen;
• het gehele gebied rondom het Czaar Peterhuisje.

Aanbevelingen

• bij toekomstige ruimtelijke ontwikkelingen is het van belang het kleinschalige karakter van de woonwijk als uitgangspunt te nemen;
• de structuur van de Zaan, Hogendijk en de sloten die door de polder liepen bepalen ook nu nog de ruimtelijke inrichting en ontsluiting van de Russische Buurt. Aanbevolen wordt bij eventuele toekomstige ingrepen in de stedenbouwkundige opzet en verkeersdoorstroming van de wijk om vanuit cultuurhistorisch oogpunt te overwegen om de oude, ononderbroken wegen weer terug te brengen.
• de zichtbaarheid en beleefbaarheid van de Zaan, De Vaart en de sloten zijn een belangrijke kwaliteit van de Russische Buurt. Daarom is het van belang deze waarde te versterken bij toekomstige ingrepen in de wijk.
• Het Czaar Peterhuisje en de bijbehorende, beschermde gebouwen zijn van grote waarde voor de Zaanstreek en de Russische Buurt. Bij toekomstige ruimtelijke ingrepen zou men de ontsluiting en routing van het huisje kunnen verbeteren.

In het bestemmingsplan wordt in ieder geval op de volgende manier rekening gehouden met genoemde waarden:

• doordat de buurt conserverend bestemd is, blijft de huidige eenheid in schaal behouden. Bouwvlakken zijn volgens de feitelijke situatie op de verbeelding aangebracht, zodat het kleinschalige karakter van de woonwijk behouden blijft.

2.4.2 Monumenten

2.4.2.1 Rijksmonument

In het plangebied bevindt zich het volgende rijksmonument:

• Geleidebakens aan de Houthavenkade t/o nr. 44 bij de parking. Het betreft hier oude ijzeren scheepvaart (licht)bakens, die onderdeel uitmaken van het industriële erfgoed.

2.4.2.2 Provinciaal monument

In het plangebied bevindt zich het volgende provinciale monument:

• de Hogendijk (zie ook 2.4.3 Historisch-geografische waarden).

2.4.2.3 Gemeentelijk monumenten

Er bevinden zich in het plangebied de volgende gemeentelijke monumenten:

• Rustenburg 5;
• houten ophaalbrug 'Kattegat' aan de Houthavenkade;

Ophaalbrug 'Kattegat'

2.4.3 Historisch-geografische waarden

Volgens de Cultuurhistorische Waardenkaart Zaanstad 2006 zijn de volgende gebieden van belang:

Russische Buurt

Gebied gelegen tussen de Hogendijk, de Krimp, de Rozengracht en Rustenburg. De Russische Buurt is eind 19de eeuw gerealiseerd voor de opvang van uit Delft afkomstige werknemers van de Artillerie Inrichtingen en deels gebouwd door particuliere bouwers en deels door woningbouwverenigingen (onder andere Goed Wonen). De buurt is voor een groot deel gesaneerd. Bijzonder is het u-vormige Czaar Peterplantsoentje, met rondom de gave bebouwing. Eveneens bijzonder is de noordelijke bebouwingsrand van de Czarinastraat met de opvallende, sprongsgewijze verkaveling. De naamgeving van de Russische buurt en de straten is een herinnering aan het bezoek van Czaar Peter de Grote aan Zaandam en de hernieuwde belangstelling daarvoor in de 19de eeuw. Het gebied is van lokale waarde.

Hogendijk

Hogendijk, het Krimp en de Lage Horn.De Hogendijk is een waterkering en was als zeedijk één van de eerst bewoonde straten van Zaandam. De dijk is onderdeel van het dijkenstelsel langs het IJ en loopt van de Dam tot de Provincialeweg. Buitendijks waren voornamelijk scheepswerven gevestigd, aan de overzijde was woningbouw. Benedendijks, langs de Krimp en de Lage Horn stonden arbeidershuisjes waaronder het huisje van Gerrit Kist waar Czaar Peter in 1697 enige dagen verbleef en dat tot op de dag bekend staat als het 'Czaar Peter Huisje'. Als dragend structuurelement is de Hogendijk van regionaal belang. Het gebied aan weerszijden van de Hogendijk tussen Nicolaasstraat en Badhuisweg is vanwege de aanwezigheid van waardevolle bebouwing en nog in de grond aanwezige scheepswerven eveneens van regionaal belang.

Hogendijk

De Zaan

De Zaan, één van de grootste veenstromen van Noord-Holland, vormt de ruggengraat van de Zaanstreek. Langs de oevers van de Zaan ontstond op het einde van de 16de eeuw het oudste industriegebied van Europa, en misschien wel van de wereld. Nog steeds is de Zaan als breed water, verkeersader en industriegebied beeldbepalend voor de Zaanstreek. Een rivier met dergelijke industriële bebouwing is uniek in Nederlan en als zodanig van nationaal belang.

Havenbuurt

De Havenbuurt is gesitueerd op een nagenoeg driehoekig terrein en is in drie verschillende fasen tussen 1909 en 1927 tot stand gekomen. De buurt is van gemeentelijk belang vanwege de stedenbouwkundige aanleg en de samenhangende bebouwing, gerealiseerd door enkele woningbouwverenigingen en de Gemeente Zaandam. Het stratenplan heeft bijzondere kwaliteiten door de gebogen en geknikte straten en de inpassing van pleintjes en plantsoenen. De buurt is van lokale waarde.

2.4.4 Archeologische waarden

De bescheerming van de archeologische waarden is geregeld via de Wet op de Archeologische Monomentenzorg (2007). Volgens de Archeologienota Zaanstad 2009, volgens de Cultuurhistorische Waardenkaart van de Provincie Noord-Holland (2000) en volgens de Cultuurhistorische Waardenkaart van de gemeente Zaanstad (2006) zijn de volgende gebieden van archeologisch belang:

Voorzaan

De monding van de Zaan met de oostelijke en westelijke oevers was in de 16de tot 18de eeuw één van de belangrijkste scheepsbouwcentra van Europa. In de bodem zijn tijdens opgravingen aan de Hogendijk in 1998 en 1999 complete scheepshellingen aangetroffen met bijbehorend gereedschap en andere gebruiksvoorwerpen. Deze vondst geeft aan dat in het hele gebied nog belangrijke overblijfselen van scheepswerven aanwezig kunnen zijn. Verder liggen in dit gebied oude dijken, paden, de middeleeuwse kern van Zaandam en resten van molens. Vanwege de aanwezigheid van resten van scheepswerven en vroege industriële activiteiten is dit gebied van (inter)nationaal belang.

Uit opgravingen en uit literatuur is bekend geworden dat in ieder geval langs de oevers van de Voorzaan en langs beide kanten van de oude haven scheepswerven hebben gelegen. Niet uitgesloten moet worden dat elders in het gebied, bij dieper water, nog meer scheepswerven liggen. Binnendijks lagen houtwerven, toeleveringsbedrijven en woningen van de arbeiders

Oud-Zaenden

Daar waar nu de Russische Buurt ligt, was rond 1155 het verwoeste dorp Oud-Zaenden gelegen. In 1737 en 1905 zijn resten van dit dorp teruggevonden. De precieze omvang van de nederzetting is niet bekend. Oud-Zaenden heeft een rol gespeeld in de kolonisatie van het Noord-Hollandse veengebied. Het is daarom van regionaal belang.