Oude Haven

2.2 Structuur van het plangebied

2.2.1 Ruimtelijke analyse plangebied

De expansie van de industrie had een flinke toename van de bevolking in de Zaanstreek tot gevolg. Langs de lintbebouwing aan de Zaan en in de oude dorpen lagen tuinen en bleekvelden die zonder problemen konden worden volgebouwd. De paden haaks op de Zaan werden verlengd. Tussen deze oude paden kwamen de nieuwe straten te liggen.

In het laatste kwartaal van de 19de eeuw vond een scheiding plaats tussen de verschillende sociale groepen, die eertijds door elkaar woonden. De meer gefortuneerden trokken van de paden weg naar aparte buurten. Hun plaats werd ingenomen door arbeiders. De nieuwe straten tussen deze paden huisvestten voornamelijk arbeiders. Zo ontstonden arbeidersbuurten.

Door de toenemende vraag naar woningen nam de kwaliteit van de nieuwbouw af. Zelfs voor slecht gebouwde huizen waren altijd wel huurders te vinden. Bij gebrek aan onderhoud vervielen vooral houten woningen snel tot krotten. In reactie op dit zeer negatieve effect van de industrialisatie werd in 1901 de Woningwet aangenomen. Deze wet had voor de woningbouw in de Zaanstreek een opmerkelijk gevolg: het bouwen in hout werd verboden. Zo kwam een einde aan een zeer oude bouwtraditie. Onder invloed van de Woningwet verrezen in de eerste helft van de 20ste eeuw in de grotere plaatsen langs de Zaan complete straten en buurten met geheel stenen arbeidershuizen.

Als gevolg van de Woningwet werden in de Zaanse gemeenten woningbouwverenigingen opgericht. Alleen verenigingen zonder winstoogmerk kwamen in aanmerking voor subsidie via de wet. De sociale woningbouwprojecten waren eenvoudig en planmatig van opzet, met rechte straten evenwijdig en haaks op elkaar. Deze projecten sloten niet meer aan bij het padensysteem.

Een ander gevolg van de Woningwet was dat gemeenten met meer dan 10.000 inwoners verplicht werden een Uitbreidingsplan op te stellen. Zaandam was de enige Zaangemeente die hieraan voldeed. Op 24 juni 1909 keurde de gemeenteraad het plan goed. Belangrijk in het plan was dat een einde kwam aan de vrijwel ongereglementeerde manier van bouwen, waarbij de economische ontwikkeling en particulier initiatief de enige leidraad vormden.

In het begin van de 20ste eeuw verdwenen de laatste padreglementen en kwam aan het eeuwenoude instituut van de zichzelf besturende padgemeenschappen een einde.

Ook buiten Zaandam liet men het bouwen langs paden los, waarbij in een aantal gevallen de paden plaats moesten maken voor nieuwe wijken met hoofdstraten en dwarsstraten. In andere gevallen kwamen de nieuwe wijken naast de bestaande paden te liggen. Tussen 1910 en 1940 werden de gemeenten langs de Zaan op deze wijze grootschalig volgebouwd, waardoor de lintstructuur verdween.

Eeuwwisseling van 19de naar 20ste eeuw Jaren 50

De economische crisis die Nederland in de eerste helft van de 20ste eeuw trof, heeft ook in de Zaanstreek haar sporen nagelaten. De scheepsbouw verdween vrijwel geheel. Met het ineenstorten van de scheepsbouw ruimden ook veel houtzaagmolens het veld en verdwenen uit het landschap. Stoommachines werden geïntroduceerd en elektriciteit deed haar intrede. De houtzagerij William Pont op het Eiland bleef functioneren tot circa 1990. Daarna heeft een transformatie plaatsgevonden van werkgebied naar woongebied.

De spoorwegen vervoerden vooral personen. Industrieterreinen langs het spoor zijn nooit tot ontwikkeling gekomen, de industrie bleef langs de Zaan en de Nauernasche Vaart geconcentreerd.

Voor de stedenbouwkundige ontwikkeling van Zaandam en de dorpen langs de Zaan was de spoorlijn Amsterdam-Zaandam-Alkmaar van groot belang. Zij vormde wel een barrière voor de in westelijke richting oprukkende bebouwing. Verder liep de lijn evenwijdig aan de Zaan waardoor de voor de Zaanstreek zo kenmerkende kamstructuur in stand bleef. Het oorspronkelijke spoor is in het kader van de Hemspoortunnel iets verlegd in westelijke richting in 1983. Bestaande paden werden verlengd tot aan de spoorlijn. In een aantal gevallen werden nieuwe straten, zoals de Stationsstraat in Zaandam, tussen de bestaande paden gelegd. Zo versterkte de spoorlijn zelfs de oude padenstructuur. De Spoorlijn Amsterdam-Alkmaar bleef de uiterste grens voor de bebouwing van de Zaangemeenten op de westelijke oever.

Eeuwwisseling 20ste naar 21ste eeuw

2.2.2 Stedenbouwkundige analyse plangebied

De structuur van het plangebied wordt weergegeven door verschillende deelgebieden die functioneel en ruimtelijk met elkaar samenhangen. Hierin wordt een aantal deelgebieden onderscheiden, namelijk;

• Russische buurt
• Houthavenkade
• Havenbuurt
• Eiland

Het gebied kent sterke punten die bepalend zijn voor de eigen karakteristiek.

• De kwaliteit van het wonen wordt sterk bepaald door het wonen aan het water en het zicht op het water;
• De woonbuurten kennen een sterk buurtgevoel door het gevoel van geborgenheid in de buurtjes (met een ziel);
• Door de ligging van de buurten nabij het centrum van Zaanstad kunnen de bewoners gebruik maken van de bovenwijkse voorzieningen die het centrum biedt.

2.2.2.1 Woon- en werkgebied Russische buurt

In de Russchische buurt overheerst oude, kleinschalige woonbebouwing het straatbeeld. Een woongebied gelegen tussen de oude havenkom van Zaandam en de binnenstad, met de Rozengracht en de Provincialeweg als begrenzing. De buurt is deels gebouwd door particuliere bouwers en deels door woningbouwverenigingen en bestaat uit verschillende deelplannen met vaak een eigen sfeer. De kronkelende Hogendijk heeft een bijzondere plaats in de structuur en is de hoofdverkeersader van de buurt. De dijk is onderdeel van de Noorder IJ en Zeedijk. Deze voormalige zeedijk is een waterkering en als dijk één van de eerst bewoonde straten van Zaandam. Er staan meerdere monumenten. Langs deze straat staan vooral typisch oude Zaanse bebouwing met afwisselend houten en stenen huizen, waartussen nieuwe plannen op de schaal van de Zaanoevers zijn geplaatst.

Russische buurt 1900 - 1909 Russische buurt 1920 - 1929 Russische buurt 2000 - 2009

2.2.2.2 Woon- en werkgebied Houthavenkade

De Houthavenkade ligt op een strategische locatie aan de zuidkant van Zaandam. Op dit moment zijn er binnen de Houthavenkade vooral bedrijven gevestigd.

Kenmerkend hiervoor is de hogere wand langs de Provincialeweg. In het plangebied is de onderliggende landschappelijke structuur wel deels aanwezig in de loop van het aanwezige water. Het gebied heeft zich altijd autonoom ontwikkeld los van de noordelijk gelegen woonbuurt. Met de aanleg van de Provinciale weg is een nieuwe structuur toegevoegd, waardoor het achterliggende grondgebied is ontsloten. Hierbij is de oriëntatie die eerst op de Zaan was gericht veel meer op de Provincialeweg komen te liggen.

De insteekhaven is de grens tussen twee gebieden, ieder met hun eigen ontsluitingsstructuur vanaf de Provincialeweg.

Nu de Provincialeweg zich meer en meer ontwikkelt als een economische drager en voorkant van de stad, wordt gekozen om het bestaande bebouwingslint langs deze stadsstraat verder te ontwikkelen tot een stedelijk lint volgens hedendaagse maatstaven. Hierachter ligt een kleinschaliger milieu passend bij de Russische buurt. De waterkant langs de insteekhaven is bijna geheel openbaar toegankelijk. Een brug ten behoeve van het langzaamverkeer kan een verbinding vormen met de in de Russische buurt gelegen school. Deze route kan aansluiten op de brug naar het Zaaneiland. Door deze route ontstaat er een kleine driehoek die zich goed leent tot een kleinschalig, stedelijk woonmilieu waarbinnen de bestaande woningen kunnen worden gehandhaafd. De wand langs de Houthavenkade heeft een fijnmazige stedelijke uitstraling waar meerdere functies naast en boven elkaar kunnen bestaan.

Rond 2000 is aan de Houthavenkade een locatie aangewezen voor een 10-tal woonboten.

Woonboten Houthavenkade

2.2.2.3 Woongebied Havenbuurt

De Havenbuurt ligt aan de westelijke oever van de Oude Haven, ook wel Balkenhaven genoemd. De buurt is gelegen op een nagenoeg driehoekig terrein. Deze arbeiderswijk is gebouwd in drie verschillende fasen tussen 1909 en 1927. De Havenbuurt is volgens de cultuurhistorische waardenkaart van gemeentelijk belang vanwege de stedenbouwkundige aanleg en samenhangende bebouwing gerealiseerd door enkele woningbouwverenigingen en de gemeente Zaanstad.

De structuur bestaat uit een hoofdontsluiting langs de Zaan, de Havenstraat, met haaks daarop gebogen en geknikte straten. Hiermee heeft het stratenpatroon met de ingepaste pleintjes bijzondere waarde. De meeste bebouwing is kleinschalig waarbij de individuele woning meestal deel uit maakt van een blok of een rij. De individuele woning van één of twee in rode steen en een rood pannendak. Materiaalgebruik en detaillering zijn dan binnen dezelfde architectonische eenheid overeenkomstig. Daarnaast is er ook individuele bebouwing.

Woningen Havenbuurt in rode steen en rood pannendak

Via een gemeentelijk monument, de houten ophaalbrug ‘Kattegat’ is de Havenbuurt vanaf de Houthavenkade verbonden met de Russische buurt. Het rond 1155 verwoeste dorp Oud Zaenden heeft in dit gebied gelegen. In 1737 en 1905 zijn resten van dit dorp terug gevonden.

Havenbuurt 1900 - 1909 Havenbuurt 1920 - 1929 Havenbuurt 2000 - 2009

2.2.2.4 Woongebied Het Eiland

De vele schepen met hout lagen afgemeerd aan de Havenstraat of aan de kant van het William Ponteiland. De schepen hadden hout aan boord voor de verschillende Zaanse houthandels. Het hout werd toen nog plankje voor plankje, met de hand overgeladen op de langszij liggende dekschuiten en andere binnenvaartschepen. Grotere schepen lagen soms wekenlang in de haven voordat ze uiteindelijk gelost waren.

Omstreeks 1970 kwam er een einde aan de vorm van houttransport. In enkele jaren tijd werd er overgeschakeld op het vervoer van pakketten hout die veel sneller te stuwen en lossen waren. De houtoverslag verhuisde onder andere naar het Houtcentrum aan de Isaac Baarthaven. Het William Ponteiland kreeg uiteindelijk een woonbestemming. De grote schepen konden, mede door de aanleg van de Den Uylbrug de Oude Haven niet meer bereiken.

Het Zaaneiland ligt in het water van de Voorzaan en in het gebied de ‘Oude Haven’, ten zuiden van de sluizen. Op het voormalige industrieterrein met houtloodsen, dat geheel is ontruimd, is in 1995 een woonwijk verrezen met geschakelde woningbouw ingedeeld in blokken, zodanig dat de blokken van alle kanten zichtbaar zijn. Het Zaaneiland wordt ontsloten door een dam en een brug, namelijk Spiekeroog voor voertuigen en de Badhuisweg voor het langzaam verkeer. Het Zaaneiland maakt deel uit van het Zaanoeverproject en is een bijzonder Welstandsgebied.

Kenmerkend is het Eilandgevoel aan 3 kanten.

• Aan de robuuste oostzijde van het Eiland staan woningblokken gericht op de Zaan bestaande uit 2 lagen met kap. Deze zijde van het Eiland heeft een openbare ruimte met harde kade. De woningen zijn aan de achterzijde ontsloten
• Aan de westzijde staan woningblokken op de zon naar het zuiden gericht. Alle woningen, 2 lagen met kap hebben verbinding met het water hetzij privé hetzij in opgedeelde gemeenschappelijke tuinen.
• Ten noorden liggen op het centrum gerichte voorzieningen met een stedelijk accent in de vorm van gestapelde bouw. In de bebouwing zijn kantoren en woningen ondergebracht.
• Op de kop aan de zuidzijde van het Eiland is tevens een bebouwd accent met woningen die georiënteerd zijn op de Dr. J.M. Den Uylbrug. Op de kop bevindt zich een openbare plek aan het water.

Het eiland Het eiland 2000