Zaanse Schans e.o.

2.3 Cultuurhistorische en archeologische waarden

2.3.1 Archeologische waarden

Wat betreft de archeologische waarden moet worden voorkomen dat deze worden aangetast door graafwerkzaamheden. Op 1 september 2007 is de vernieuwde Monumentenwet 1988van kracht. In deze vernieuwde Monumentenwet 1988 wordt de status van archeologisch belangwekkende gebieden scherper geregeld worden en aan ingrepen in de bodem extra voorwaarden gesteld.

In het archeologische deel van de Cultuurhistorische waardenkaart Zaanstad 2006 staan deze waardevolle elementen als volgt beschreven:

• Zaanoevers met zijpaden

De langs de Zaanoevers gelegen Westzijde en Oostzijde in Zaandam en de dijkweg langs de Zaan vanaf Koog aan de Zaan tot het Noordeinde in Wormerveer zijn oude bewoningslinten en dateren in ieder geval uit de 14e tot 15e eeuw. In de 17e en 18e eeuw werden zijpaden aangelegd. Verwacht kan worden dat in de bodem resten van de middeleeuwse en post/middeleeuwse bewoning, scheepswerven en industrie kunnen worden aangetroffen. Vanwege de aanwezigheid van resten van 37 scheepswerven en vroege industriële activiteiten van (inter)nationaal belang.

• ’t Kalf en Haaldersbroek

Het bewoningslint aan de dijk langs de Zaan bij het Kalf (deze maakt geen deel uit van het plangebied) en het buurtschap Haaldersbroek dateren in ieder geval uit de 14e tot 15e eeuw met uitbreidingen in de 17e en 18e eeuw. Verwacht kan worden dat in de bodem resten van de middeleeuwse en post/middeleeuwse bewoning worden aangetroffen. Van regionaal belang.

• Kalverringdijk

De Kalverringdijk is een onderdeel van het 17de en 18de eeuwse industriegebied langs de Zaan. Resten van deze industrie kunnen nog in de bodem aanwezig zijn. Vanwege de aanwezigheid van vroege industriële activiteiten van (inter)nationaal belang.

• Kalverpolder

In de Kalverpolder komen sporen van vroege industriële ontwikkeling uit de Late Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd voor en mogelijk sporen van bewoning uit de Middeleeuwen. De ligging in een vrijwel onaangetast middeleeuws landschap maakt bestudering van de ontginningsgeschiedenis van dit soort veengebieden mogelijk. Van regionaal belang.

2.3.2 Historisch-geografische waarden

In het plangebied liggen verscheidene elementen van historisch geografische waarde. In het historisch geografische deel van de Cultuurhistorische waardenkaart Zaanstad 2006 staan deze waardevolle elementen beschreven en zijn in de navolgende paragrafen weergegeven.

2.3.2.1 Kalverpolder

Het landelijk deel van de Kalverpolder is van regionaal belang. De combinatie van de Kalverpolder met de noordelijk daarvan gelegen Enge Wormer is bijzonder vanwege de wijze van verkaveling en het verschil in hoogte. De lager gelegen Kalverpolder is altijd bemaald. De tegenstelling met de dichte bebouwing aan de overzijde van de Zaan is opvallend. Vanuit Zaandijk heeft men een wijds uitzicht over de aan de andere zijde van de Zaan gelegen Kalverpolder. Een dergelijke combinatie van verschillende zichten is van belang omdat het een restant is van een oorspronkelijke ruimtelijke orde die in de overige Zaanstreek niet of nauwelijks meer aanwezig is.

In de Kalverpolder komen sporen voor van vroege industriële ontwikkeling uit de late Middeleeuwen en de nieuwe tijd. Er zijn mogelijk sporen van bewoning uit de Middeleeuwen. De weinig aangetaste staat ervan maakt bestudering van de ontstaansgeschiedenis van dit soort veengebieden mogelijk. Het gebied is daarom van regionaal archeologisch belang.

2.3.2.2 Kalverringdijk

De Kalverringdijk is van regionaal belang als deel van de oostelijke Zaanoeververbinding en als bepalend structuurelement van de Kalverpolder. De Kalverringdijk die aansluit op de Zaanse Schans, is een onderdeel van het 17e en 18e eeuwse industriegebied langs de Zaan. Resten van deze industrie kunnen nog in de bodem aanwezig zijn. Vanwege de aanwezigheid van vroege industriële activiteiten is het gebied van (inter)nationaal archeologisch belang.

2.3.2.3 Gortershoek

Het gebied vanaf pand Lagedijk 10 tot en met pand Lagedijk 128, aan de beide zijden van de Lagedijk, is in 1984 van rijkswege aangewezen als beschermd dorpsgezicht. De bijzondere waarde wordt onder meer bepaald door de ruimtelijke structuur, de bijzondere bebouwing aan zowel de Zaanzijde als aan de landzijde, het straatbeeld en het silhouet van de bebouwing gezien vanaf de overzijde van de Zaan. Het betreft een (onderdeel van een) oud bewoningslint. In bijlage 8 is een uitgebreide toelichting hierop terug te vinden.

Het kan worden verwacht dat in de bodem resten van de (post)middeleeuwse bewoning en resten van scheepswerven en vroege industriële activiteiten kunnen worden aangetroffen. Het gebied is om die reden van (inter)nationaal archeologisch belang.

2.3.2.4 Haaldersbroek

Deze buurtschap is in 1990 van rijkswege aangewezen als beschermd dorpsgezicht. In bijlage 9 Aanwijzing beschermd dorpsgezicht Haaldersbroek van rijkswege inclusief waardenkaart is een uitgebreide toelichting hierop terug te vinden.

De bijzondere waarde wordt onder meer bepaald door het bijzondere kavelpatroon, de bijzondere bodemgesteldheid, het besloten karakter, de vrijstaande kleinschalige bebouwing met bruggetjes en de aanwezigheid van bijzondere elementen als een schutsluisje en een hoge ijzeren ophaalbrug. Op de historisch-ruimtelijke waarderingskaart die bij de aanwijzing als beschermd dorpgezicht hoort staat ook een aantal bepalende boomgaarden en singels met afschermende beplanting.

In Haaldersbroek komen in de bodem sporen voor van bebouwing uit de Middeleeuwen en Post-Middeleeuwen. De ligging in een vrijwel onaangetast middeleeuws landschap maakt bestudering van de ontginningsgeschiedenis mogelijk. Het is van regionaal archeologisch belang.

2.3.2.5 Zaanse Schans

Dit gebied is een ontwerp van de Zaandamse architect Jaap Schipper uit de jaren 50, uitgevoerd vanaf begin jaren 60. Met dit ontwerp is een Prix de Rome gewonnen. In de eerste instantie is de Zaanse Schans bedoeld voor het behouden van historische voorbeelden van de voor de Zaanstreek typerende bebouwing zoals houten huizen, pakhuizen, koopmanshuizen, boerderijen en molens. De gebouwen komen van elders, vaak wél uit de Zaanstreek (veel uit de Peperbuurt) en zijn om diverse redenen naar de Zaanse Schans verplaatst. Veel voorkomende reden is de stadsvernieuwing uit de jaren 60 geweest, vooral rondom het sluiscomplex in Zaandam. Het gebied is van lokaal, nationaal en internationaal belang en een uitgebreide waardering is terug te vinden in bijlage 10 van de toelichting.

2.3.3 Monumenten

Binnen het plangebied staat een groot aantal gebouwde monumenten: rijksmonumenten, provinciale monumenten en gemeentelijke monumenten. Voor de in het gebied gelegen rijksmonumenten gelden de bepalingen en voorwaarden die in de Monumentenwet 1988 staan. Voor de provinciale en de gemeentelijke monumenten gelden de instandhoudingbepalingen (respectievelijk artikel10 en 16) zoals omschreven in de Erfgoedverordening 2010 gemeente Zaanstad. Gelet op het feit dat de genoemde regelingen adequate bescherming aan de diverse monumenten bieden, is ervoor gekozen in het voorliggende bestemmingsplan geen specifieke bestemmingsplanregels op te nemen voor de monumenten. Alle wijzigingen aan monumenten zijn vergunningsplichtig waarvoor een omgevingsvergunning is vereist. Op verzoek van de gemeenteraad worden de monumenten op de verbeelding aangeduid.

De bovenkruiende houtzaagmolen "Het Jonge Schaap" (Kalverringdijk 31a) is geen monument. Gezien de bouwdatum van de molen, 2007, is een beschermde status niet aan de orde. Wel is, net als bij alle andere molens, de molenbiotoop ter bescherming van de windvang, in het bestemmingsplan opgenomen.

De Beeldentuin voor Lagedijk 39 (in Gortershoek) heeft geen beschermde monumentenstatus. De Beeldentuin is gelegen binnen beschermd gezicht Gortershoek en valt derhalve binnen de bescherming geregeld in de Monumentenwet 1988. Dit geldt ook voor de monumentale bomen op de Lagedijk 35, deze zouden wellicht op termijn beschreven, gewaardeerd en mogelijk beschermd kunnen worden,.

2.3.3.1 Rijksmonumenten

Binnen het plangebied bevindt zich een groot aantal rijksmonumenten. Dit komt mede door het bijzondere karakter van de Lagedijk, waar het lijkt alsof de tijd vanaf de 18e eeuw heeft stilgestaan. Daarnaast bevinden zich ook een aantal rijksmonumenten op de Zaanse Schans. De rijksmonumenten op de Zaanse Schans zijn allemaal verplaatste panden. Deze panden hadden op hun vorige locatie ook een beschermde rijksmonumentenstatus.

Van alle rijksmonumenten is een 'Redengevende Omschrijving' aanwezig die aangeeft wat het pand bijzonder maakt en waarom het een bescherming heeft. In het geval van de Zaanse Schans is ook vermeld waar deze panden eerder gestaan hebben. Deze redengevende omschrijvingen zijn op te vragen bij de gemeente Zaanstad.

Achter de panden staat tussen haakjes het rijksmonumentennummer vermeld.

Op de Zaanse Schans bevinden zich de volgende rijksmonumenten:

• Kalverringdijk 1 tuinkoepel (40072);
• Kalverringdijk 3 (39920);
• Kalverringdijk 5 (40R051);
• Kalverringdijk 7 (40043);
• Kalverringdijk 9 (40044);
• Kalverringdijk 11 (40045);
• Kalverringdijk 13 (40047);
• Kalverringdijk 15 (40046);
• Kalverringdijk 17 (40125);
• Kalverringdijk 19 (40124);
• Kalverringdijk 21 (40059);
• Kalverringdijk 23 mosterdmolen "De Huisman" op zaadpakhuis "De Haan" (40091);
• Kalverringdijk 27 paltrok houtzaagmolen "De Gekroonde Poelenburg" (40093);
• Kalverringdijk 29 verfmolen "De Kat" (40092);
• Kalverringdijk 31 oliemolen "De Zoeker" (40127);
• Kalverringdijk 33/35 oliemolen "De Os" (40048);
• Kalverringdijk 39 oliemolen "De Bonte Hen" (506221);
• Kalverringdijk 40 (39929);
• Zeilenmakerspad 1 (40083);
• Zeilenmakerspad 2 (40080);
• Zeilenmakerspad 3 (40081);
• Zeilenmakerspad 4 (40082);
• Zonnewijzerpad 1 (40084);
• Zonnewijzerpad 2 (40084);
• Zonnewijzerpad 6 39936);
• Zonnewijzerpad 7 (40085);
• Zonnewijzerpad 8 (40086)

Buiten de Zaanse Schans bevinden zich de volgende rijksmonumenten:

• Lagedijk 7/9 (40096)
• Lagedijk 13 (40097)
• Lagedijk 25 en 27 (40098)
• Lagedijk 28/28a (400100)
• Lagedijk 39 (40099)
• Lagedijk 46 (400101)
• Lagedijk 48 (40102)
• Lagedijk 52/54 (40103)
• Lagedijk 56 (40104)
• Lagedijk 66 (40105)
• Lagedijk 68 (40106)
• Lagedijk 70 (40107)
• Lagedijk 76 (40108)
• Lagedijk 78 (40109)
• Lagedijk 80 (40110)
• Lagedijk 90 (40111)
• Lagedijk 92/94 (40112)
• Lagedijk 96 (40113)
• Lagedijk 102 (40114)
• Lagedijk 104 (40115)
• Lagedijk 106 (40116)
• Lagedijk 110/112 (40117)
• Lagedijk 114 (40118)
• Lagedijk 122 (40119)
• Lagedijk 128 (40120)
• Verlanenpad 2/4 (40126)
• Boschstraat 1 (40049)
• Boschstraat 2 (40095)
• Haaldersbroek 1 (40035)
• Haaldersbroek 11 (40033)
• Braakdijk 1 (506284)
• D. Sonoyweg 19 pelmolen de Ooievaar (40032)
• Oostzijde Kalverpolder watermolen "De Hercules" (518058)

2.3.3.2 Provinciale monument

Op de Zaanse Schans bevindt zich één provinciaal monument:

• Schansend 1

2.3.3.3 Gemeentelijke monumenten

Op de Zaanse Schans bevinden zich de volgende gemeentelijke monumenten:

• Zeilenmakerspad 7
• Kalverringdijk 8
• Kalverringdijk 10
• Kraaiennest 1, 2 en 3
• Kraaiennest 4
• Kraaienpad 1
• Kraaienpad 2
• molen De Hadel
• Kwakels 1
• Kwakels 2 molen De Windhond
• Zonnewijzerspad 5

Buiten de Zaanse Schans bevinden zich de volgende gemeentelijke monumenten:

• Lagedijk 3
• Lagedijk 14, 16
• Lagedijk 98
• Haaldersbroekerdwarsstraat 1
• Haaldersbroekerdwarsstraat 3

• Smidslaan 1-3
• Zaagselpad 1/3

2.3.4 Beschermde dorpsgezichten

De gemeenteraad moet op grond van artikel 36 van de Monumentenwet 1988 respectievelijk artikel 18 gemeentelijke Erfgoedverordening Zaanstad 2010 ter bescherming van een beschermd dorpsgezicht een conserverend bestemmingsplan vaststellen. Het voorliggende bestemmingsplan dient mede ter bescherming van de van rijkswege beschermde dorpsgezichten Gortershoek en Haaldersbroek en het beschermde gemeentelijke dorpsgezicht Zaanse Schans.

In de bijlagen 9 en 10 zijn de aanwijzingsbesluiten van de beschermde dorpsgezichten opgenomen.

Lagedijk te Gortershoek