| Plan: | Zaanse Schans e.o. |
|---|---|
| Status: | vastgesteld |
| Plantype: | bestemmingsplan |
| IMRO-idn: | NL.IMRO.0479.STED3752BP-0303 |
De Kalverpolder is ontgonnen vanuit de Haal (het noordoostelijke deel van Oostzaan) en vanuit het buurtschap Haaldersbroek. Dit gebeurde aanvankelijk voor de landbouw. Het bouwland werd door inklinking van de bodem echter al snel ongeschikt voor de landbouw.
Ten gevolge van de inpoldering van de Wijde Wormer en de Enge Wormer (in de 17de eeuw) gingen twee belangrijke boezemwateren van de Kalverpolder verloren. Dit leidde tot een grote wateroverlast in de Kalverpolder die daardoor onbegaanbaar werd. Daarop werd in 1637 besloten de bestaande kades te verhogen tot dijken. De kavels werden nu ook vanaf de dijk bereikbaar en niet meer uitsluitend via de "vaarpolder". Op de koppen van de kavels vestigden zich veehouderijbedrijven. Door erosie, veroorzaakt door wind en door stroming in het water, werden de kavels steeds smaller.
Vanaf de 18de eeuw werden er in het kader van de industrialisatie van de Zaanstreek steeds meer molens in de omgeving van de Zaan gebouwd. De industrie trok zich in de daarop volgende periode echter terug op de Zaanoevers. De Kalverpolder herkreeg daarmee weer zijn vooral agrarische karakter; door middel van aandamming werden de kavels weer verbreed. Als gevolg hiervan ontstond het huidige karakteristieke beeld van de Kalverpolder gevormd door de sterke tegenstelling tussen de molens en de industrie enerzijds en het slagenlandschap anderzijds.
In 1935 werd de Leeghwaterweg door de Kalverpolder aangelegd waardoor het gebied zijn geïsoleerde karakter verloor. In de zestiger jaren werd de Zaanse Schans gebouwd dat een onderdeel is van de Kalverpolder (zie ook hieronder). In die tijd ontstonden ook plannen om de Kalverpolder te benutten voor woningbouw. Het is voor wat betreft deze plannen gebleven bij de realisering van het St. Michaël College.
De kern van Gortershoek bestaat vooral uit de (de bebouwing aan weerszijden van de) Lagedijk c.a. Deze (lage) dijk is aangelegd in de tweede helft van de 14de eeuw. Er was toen nog geen sprake van bebouwing ter plaatse. De nederzetting Zaandijk waarvan Gortershoek deel uitmaakt, is ontstaan vanuit Westzaan. De eerste bebouwing is gerealiseerd omstreeks 1500. De eerste vestigingen vinden buitendijks plaats, direct aan de Zaan op de smalle strook tussen de oever en de Lagedijk. Aan de andere zijde van de Lagedijk ligt dan nog onbebouwd agrarisch gebied.
In het begin van de 17de eeuw begint Gortershoek zich ook landinwaarts te ontwikkelen. Dit zijn in het begin vooral bedrijven, merendeels molens, die via een verhard pad verbonden zijn met de Lagedijk. De arbeidskrachten worden langs deze evenwijdige paden gehuisvest in eenvoudige woonhuizen. De percelen direct langs de Zaan komen in handen van de welgestelde ondernemers.
Schaalvergroting ten gevolge van nieuwe industriële ontwikkelingen en gewijzigde transportsystemen leidden aan het einde van de 19de eeuw onder meer tot een verbreding van de Lagedijk waarbij het kleinschalige aanzien met sloten, bruggetjes en zogeheten overtuinen verloren is gegaan. Ook de verbreding van de Guisweg in combinatie met de realisering van de Julianabrug betekende een doorbraak van de aaneengesloten bebouwing van Zaandijk in het algemeen en Gortershoek in het bijzonder.
Gortershoek heeft sinds 1984 de status van een van rijkswege beschermd dorpsgezicht. De aanwijzing d.d. 12 oktober 1982 tot beschermd dorpsgezicht is als bijlage 8 Aanwijzing beschermd dorpsgezicht Gortershoek van rijkswege bij deze toelichting gevoegd.
Haaldersbroek is een buurtschapje aan de Zuidkant van de Kalverpolder. De buurt was mogelijk al in de 13e eeuw bewoond. De buurt maakte van oorsprong deel uit van de Banne van Oostzanen, na 1779 hoorde de buurtschap bij Oost-Zaandam en later (1811) bij Zaandam. Haaldersbroek komt van broekland van de haal. Vermoedelijk tot in de 17e eeuw was de Kalverpolder, die door inwoners van Haaldersbroek werd bewerkt, nog geschikt voor landbouw. Na inpoldering van de Wijde Wormer en de Enge Wormer steeg het waterpeil en werd landbouw en veeteelt moeilijk. Haaldersbroek werd een plek waar ook molenknechten en vissers kwamen te wonen. Het economische hoogtepunt van Haalderbroek was in de 19e eeuw tijdens de industrialisatie van de Zaanstreek, maar ondanks dat is Haaldersbroek een buurtschap in een agrarisch landschap gebleven.
In de jaren na de tweede wereld oorlog vond een groot aantal woonschepen een ligplaats aan weerszijden van de Braaksloot. Ook de realisering van de Leeghwaterweg (in de dertiger jaren van de vorige eeuw) veranderde het beeld van het dorp. Door een brug in de Leeghwaterweg over de belangrijkste vaarverbinding met de Kalverpolder is de functionele relatie tussen het dorp en het bijbehorende agrarische gebied blijven bestaan en is het isolement sterk verminderd.
Haaldersbroek is in de laatste eeuw kleiner geworden, maar heeft zijn authentieke karakter grotendeels behouden. De laatste jaren zijn er enige panden in stijl bijgebouwd. Het uiterlijk van de omgeving is in de loop van de 20ste eeuw veranderd door de realisering van grote bedrijfsgebouwen en de realisering van woningen in 't Kalf ten zuiden van de Braaksloot.
Haaldersbroek heeft sinds 1990 de status van een van rijkswege beschermd dorpsgezicht. De aanwijzing d.d. 26 oktober 1990 tot beschermd dorpsgezicht is als bijlage 9 Aanwijzing beschermd dorpsgezicht Haaldersbroek van rijkswege inclusief waardenkaart Aanwijzing beschermd dorpsgezicht Haaldersbroek van rijkswege inclusief waardenkaart bij deze toelichting gevoegd.
De aanleg van de Zaanse Schans is in de jaren zestig gestart. Het ontwerp voor de Zaanse Schans is gemaakt door de Zaanse architect Jaap Schipper. Een groot deel van de huidige bebouwing bestaat uit originele panden die vanuit andere delen van de Zaanstreek verplaatst zijn naar de Zaanse Schans. Andere gebouwen zijn veelal nauwkeurige replica's van historische panden uit de gehele Zaanstreek. Voorbeeld hiervan is de jongste aanwinst in het gebied, de houtzaagmolen 'Het Jonge Schaap' die in 2007 is opgeleverd.
De buurt geeft qua structuur een waarheidsgetrouw beeld van de historische dorpen in de Zaanstreek. Deze dorpen waren tot in de 19de eeuw 'dijkdorpen' die worden gekenmerkt door lintbebouwing. De Zaan vormt, samen met de dijken en dijksloten, de hoofdstructuur in de hele Zaanstreek. Aan de dijken ontstaan bebouwingslinten. Langs de dijk loopt de dijksloot waaruit het materiaal voor het dijklichaam werd gegraven. Op de Zaanse Schans is dat de Kalverringdijk. Over de sloot liggen de 'kippebruggetjes'. Hierachter wordt de bebouwing uitgebreid langs de haaks op de Zaan staande sloten en paden. Aan de dijken wonen de meer gegoede Zaankanters en staan de rijkere panden; aan de paden woonden de arbeiders en staan de arbeiderswoningen en bedrijfsgebouwen. Ook kenmerkt de Zaanstreek zich door de grote hoeveelheid industriemolens. Veel van deze molens zijn naar de Zaanse Schans verplaatst. Deze industriële molens stonden oorspronkelijk langs de Zaan of verder in het veld aan het einde van een pad, zolang het maar aan of vlakbij het water gelegen was. Hierbij was de ligging voornamelijk ingegeven door de windvang en de aan- en afvoer van grondstoffen over water. In de ruimtelijk opzet van de Zaanse Schans is deze historische ontwikkeling duidelijk terug te vinden, al ontbreken de molens in het achterveld.
Al vrij snel na het begin van de eerste panden op de Zaanse Schans bleek het gebied een toeristische trekpleister. Het gevolg hiervan was een toestroom van toeristen en daarmee veel autoverkeer. Ten oosten van de Zaanse Schans is daarom een parkeerterrein aangelegd. Met de toeristen kwam ook de noodzaak voor andere voorzieningen dan alleen wonen, daarom werd er nabij het parkeerterrein diverse voorzieningen aangelegd. Deze veelal commerciële voorzieningen zijn grotendeels gegroepeerd rond het Schipperplein.
In 1994 werd de Zaanse Schans uitgebreid met het Zaans museum, en in 2009 werd daar het Verkademuseum aan toegevoegd. De schaal en verschijningsvorm van deze gebouwen zijn meer verwant met het verderop gelegen St. Michaël College dan met de kleinschalige historische bebouwing op de Zaanse Schans. Wel vertegenwoordigt het Zaans museum een collectie die thematisch verbonden is met de Zaanse Schans.
De Zaanse Schans heeft sinds 2 december 2010de status van een gemeentelijk beschermd dorpsgezicht. De aanwijzing tot beschermd dorpsgezicht is als bijlage 10 Aanwijzing beschermd dorpsgezicht Zaanse Schans van gemeentewege bij deze toelichting gevoegd.