Kerkelanden

3.7 Bodem en watersysteem

3.7.1 Bodem

De provincie Noord-Holland heeft een bodemtoets ontwikkeld voor de afweging van bodemaspecten in bestemmingsplannen. Het gaat om de aspecten bodemopbouw, bodemkwaliteit, milieubeschermingsgebieden en archeologie. Deze aspecten zijn met uitzondering van archeologie opgenomen in deze bodemparagraaf. Archeologie is toegelicht in paragraaf 3.6.3. In onderstaande paragraaf is ook het grondwatersysteem en daarin eventueel voorkomende verontreinigingen meegenomen.

Bodem

De gemeente Hilversum maakt onderdeel uit van de geografische eenheid het Gooise stuwwallencomplex met onder andere fysisch geografische eenheden zoals stuwwallen. De bodem bestaat hoofdzakelijk uit matig fijne tot zeer grove zanden. De zanden maken deel uit van het watervoerende pakket, dat haar basis heeft op een diepte van N.A.P. -160 meter. Naast de genoemde zanden bevat de bodem grindbestanddelen. Tot een diepte van 50 meter onder het maaiveld is gestuwd materiaal aanwezig. Hierin kunnen plaatselijk fijn zandige, lemige en slib houdende lagen voorkomen. De stuwwal is een inzijgingsgebied.

Het plangebied ligt in het zuidwesten van Hilversum en ligt in het overgangsgebied van de stuwwal (hoge gronden van de Utrechtse Heuvelrug) naar veenweidegebied (het Vechtplassengebied). Het gebied loopt in z'n geheel af naar het westen: de maaiveldhoogte aan de oostzijde van het plangebied ligt op circa N.A.P + 2 m en de maaiveldhoogte aan de westzijde van het plangebied ligt op circa N.A.P. + 0,5 m.

De basis van de bodem in Kerkelanden wordt gevormd door laat-Pleistocene, gedeeltelijk verspoelde dekzanden. Hierop hebben zich polzolbodems ontwikkeld. Langs de westrand heeft veenvorming op het zand plaatsgevonden (meerveengronden). Vanaf de Middeleeuwen zijn de gronden ontgonnen vanuit Loosdrecht en is op veel plaatsen een cultuurdek op de podzolbodems ontstaan (laarpodzolgronden).

In de jaren '60 is op de heidegronden, weilanden en landbouwgronden, nadat deze op hoogte zijn gebracht, met zand, de wijk Kerkelanden aangelegd. Hierbij is niets van het oorspronkelijke landschap in het plan opgenomen en is de oorspronkelijke bodemstructuur voor een belangrijk deel verstoord door vergraving en ophoging.

Het beleid geeft aan dat functies en bestemmingen afgestemd moeten worden op de bodemopbouw. De bodemopbouw binnen het plangebied stelt echter geen bijzondere eisen aan de functies en bestemmingen.

Aardkundige waarden

De grote verscheidenheid en gaafheid van geografische verschijnselen maakt het stuwwallencomplex van het Gooi bijzonder. Eén van de speerpunten van het provinciale landschap- en bodembeschermingbeleid is het beschermen van onderdelen in het landschap, die iets vertellen over de geologische ontstaanswijze van een gebied. Hiervoor heeft de provincie een lijst met 80 gebieden met aardkundige waarden (Aardkundig waardevol gebied) vastgesteld en vervolgens hieruit 17 gebieden geselecteerd als aardkundig monument (Aardkundig Monument). De 80 aardkundige waardevolle gebieden zijn nu opgenomen in de Provinciale Structuurvisie en bijbehorende verordening en genieten als zodanig planologische bescherming.

Een groot deel van het bijzondere stuwwallengebied is daarom door de provincie aangewezen als gebied met aardkundige waarden en de ongeroerde delen zijn zelfs aangewezen als aardkundig monument. Vrijwel het gehele buitengebied van Hilversum betreft gebieden met aardkundige waarden en monumenten door de aanwezigheid van fysisch geografische eenheden zoals stuwwal, smeltwater- en windvormingen, typische deken stuifzandvormingen, vennen en droge dalen. In figuur 10 zijn de aardkundige waarden rondom het plangebied weergegeven.

Activiteiten als ontgrondingen, egalisaties, grondverzet en diepploegen kunnen schade toebrengen aan de aardkundige waarden. Aanvullend zijn de niet toegestane activiteiten en handelingen in de 17 aardkundige monumenten (vallend onder de milieubeschermingsgebieden) opgenomen in de Provinciale milieuverordening tranch 7 Noord-Holland (PMV). Een ontheffing aanvragen is mogelijk. Daarnaast wordt passende planologische bescherming opgenomen voor de aardkundige waardevolle gebieden inclusief de aardkundige monumenten binnen bestemmingsplannen.

Gezien de ontstaansgeschiedenis van het plangebied en de ligging binnen het stedelijk gebied waarvoor de bodem geheel verstoord is, zijn de oorspronkelijke waarden binnen het plangebied vermoedelijk niet meer aanwezig. Dit is de reden dat het plangebied geheel buiten de gebieden met aardkundige waarden ligt. Wel liggen in de nabijheid van het plangebied nog twee aangeduide Aardkundig waardevolle gebieden en een Aardkundig monument aan de zuidoost zijde.

Figuur 10: Aardkundige waarden

Grondwater

De hydrologie wordt gekenmerkt met een stuwwal als inzijgingsgebied met kwelsystemen aan de westkant van Hilversum. In tegenstelling tot nagenoeg de gehele gemeente wordt binnen dit plangebied de natuurlijk fluctuerende grondwaterstand van de Utrechtse Heuvelrug beïnvloedt door het omliggende poldergebied. De grondwaterstromingsrichting is hoofdzakelijk noordwestelijk. Het plangebied betreft een infiltratiegebied, waarvan de neerslag die infiltreert in het plangebied in de Kortenhoefse polder en Loosdrechtse plassen uitkwelt.

Specifiek voor dit plangebied geldt ook dat het Hilversums Kanaal, dat met een waterpeil van N.A.P. -1,20 m dieper ligt dan de omliggende maaiveld en bebouwing, een sterk drainerende werking heeft en daardoor lokaal de grondwaterstanden zal verlagen.

Het jaarlijkse peilverloop in het grondwater geeft in het late najaar de laagste grondwaterstanden en in april-mei de hoogste standen. In het westen, zoals binnen dit plangebied, scharniert het grondwatervlak om het polderpeil zodat de uitersten daar veel kleiner zijn dan in de rest van Hilversum.

Door deze invloed van het polderpeilbeheer in omliggend gebied en het peil van het Hilversums Kanaal kent een deel van Kerkelanden daardoor relatief ondiepe grondwaterstanden vergeleken met de rest van Hilversum.

In het plangebied is een verhang van het grondwater aanwezig van circa 0,75 meter hoogteverschil: van circa N.A.P. -0,25 m in het oosten naar circa N.A.P. - 1,0 m in het westen van het plangebied.

In de oostelijke helft van het plangebied ligt de grondwaterstand tussen circa N.A.P. +0,2 m tot -0,5 m (grondwaterstand circa 2,5 à 3,2 m beneden maaiveld). Richting het westen dalen de grondwaterstanden in hoogte in geringe mate (grondwaterstanden in westelijke helft plangebied tussen de N.A.P. -0,6 m en -1,1 m), echter door een sneller dalend maaiveld liggen de grondwaterstanden hier alsnog minder diep onder het maaiveld (grondwaterstanden tussen de 1,2 à 1,7 m - maaiveld). (bronnen: Excel grondwaterstanden gemeente en isohypsen Dinoloket).

Reductie van de grondwaterwinning Loosdrecht in de toekomst kan leiden tot toename van kwel in het plangebied.

Grondwaterbeschermingsgebied

Ten zuiden van het plangebied is de grondwaterwinning Loosdrecht gelegen. Het grondbeschermingsgebied van deze grondwaterwinning, waarvoor regels vastgelegd zijn in de Provinciale milieuverordening, ligt in zijn geheel buiten het plangebied. Dit betekent dat binnen het gebied ten opzichte van de gebruikelijke zorgvuldigheid geen extra restricties gelden om de drinkwaterwinning te beschermen.

Bodem- en grondwaterverontreining

Het gebied Kerkelanden kenmerkt zich door woonfuncties met daarin een groot winkelgebied (winkelcentrum Kerkelanden aan de Kapittelweg). Van de woonwijken zijn vrijwel geen gegevens over de bodemkwaliteit bekend. Uit een zeer beperkt aantal bodemonderzoeken blijkt dat de bovengrond (van 0 tot 50 cm - maaiveld) plaatselijk licht verontreinigd is met metalen en PAK (teerachtige verbindingen).

In het gebied komen lokaal in de bovengrond (traject tot 0,5 m - maaiveld) en ondergrond (tot 2,0 m - maaiveld) licht verhoogde gehalten aan zware metalen (cadmium, kwik, koper, lood en zink) voor. Deze gehalten overschrijden de achtergrondwaarden (AW2000).

Door de lozingen en infiltratie van effluent van de voormalige RWZI binnen het plangebied in de periode 1945 - 1980 is een grote hoeveelheid schadelijke afvalstoffen in de Vijver Johannes Huslaan (voormalig onderdeel Vijver Kerkelanden) en de Gooise Vaart terecht gekomen. De vijver en de Gooise Vaart behoorden bij de RWZI, ten behoeve van nabehandeling van het effluent en als overstort van de riolering. Ten gevolge van deze activiteiten zijn de waterbodems ernstig verontreinigd geraakt. Bij het baggeren/saneren van de Vijver Johannes Huslaan (2008), te samen met de vijver Kerkelanden zijn de verontreinigingen in de waterbodem verwijderd.

Het grondwater is als gevolg van de infiltratie van ongezuiverd vuilwater op de voormalige vloeivelden nog steeds verontreinigd. Deze grondwaterverontreiniging en de effecten hiervan worden als deelgebied uitgewerkt in het Masterplan Gebiedsgericht grondwaterbeheer het Gooi.

Het grondwater is verder op een aantal locaties in het gebied licht verontreinigd met metalen en aromaten ten gevolge van lokale handelingen.

De afgelopen jaren is geconstateerd dat er zich lokaal verhoogde concentraties zink in de bodem bevinden. Dit geldt niet voor dit plangebied .

De gemeente heeft in 2008 een bodemfunctieklassekaart opgesteld. Het plangebied met het relatief nieuwe woongebied heeft de bodemfunctieklasse landbouw/natuur gekregen.

3.7.2 Watersysteem

Beschrijving huidige watersysteem

In nagenoeg de gehele bebouwde kom van Hilversum komt door de diepe grondwaterstanden en de zandige bodemopbouw van nature (nagenoeg) geen oppervlaktewater voor. Voor de berging van hemelwater zijn binnen Kerkelanden dan ook enkele vijvers aangelegd. Deze vijvers wateren af via hemelwaterriolen op het Hilversums Kanaal en de Gooise Vaart. Het Hilversums Kanaal en de Gooise Vaart zijn de enige grote waterlichamen binnen de gemeente die gekoppeld zijn aan het omliggende poldergebied.

Hilversum ligt volledig in het beheersgebied van Hoogheemraadschap Amstel Gooi en Vecht (AGV). Binnen het beheersgebied geldt de AGV Keur 2011 van het waterschap. Het Hilversums Kanaal is in beheer bij Hoogheemraadschap Amstel Gooi en Vecht.

Het gehele plangebied kent een gescheiden rioolstelsel. De gehele hemelwaterafvoer in het plangebied is afgekoppeld van de vuilwaterafvoer en wordt via hemelwaterriolering afgevoerd op vijvers. De vijvers waarop het regenwaterstelsel afwatert zijn aanwezig zowel binnen het plangebied (vijver Johannes Huslaan en de vijver Lutherhof) als buiten het plangebied (Mickey Mousevijver en vijver Oscar Romerolaan).

In de omgeving van Kerkelanden bevinden de ecologische waarde en het oppervlaktewater zich met name aan de randen met aangelegde groenvoorzieningen en waterpartijen. Belangrijk hierbij zijn eveneens de buiten het plangebied gelegen Mickey Mousevijver, de vijver en ven Oscar Romerolaan aan de zuidzijde het Hilversums Kanaal aan de noordzijde.

Figuur 11: Watersysteem Kerkelanden en omgeving

Vijvers Johannes Huslaan (voormalig Vijver Kerkelanden) en vijver Lutherhof

De vijver Johannes Huslaan (peil N.A.P. +0,40 m) ligt in het noordoosten van het plangebied en de vijver Lutherhof (peil N.A.P. -0,35 m) ligt in het zuidoosten van het plangebied.

In 1941 werd in de nabijheid van de voormalige rioolwaterzuivering (RWZI) aan de Diependaalselaan een grote vijver, de Vijver Kerkelanden gegraven. Met de aanleg van de wijk Kerkelanden is deze vijver door de Kerkelandenlaan in tweeën gesplitst. Het westelijke deel van deze vijver ligt in het plangebied en heet tegenwoordig vijver Johannes Huslaan. De twee delen zijn nog steeds met elkaar verbonden via een duiker onder de weg.

Evenals de overige vijvers binnen Hilversum hebben de vijvers Johannes Huslaan en Lutherhof een functie als siervijver met de primaire functie tot waterberging. In droge tijden zijn deze vijvers waterbehoeftig door de optredende infiltratie en verdamping en daarom moet water aangevuld worden. Daarnaast is de waterkwaliteit in de vijvers niet stabiel. De vijvers zijn stilstaande, geïsoleerde waterlichamen, die grotendeels gevoed worden door het afstromende regenwater. Dit regenwater bevat verontreinigingen, maar ook vele voedingsstoffen. Voor de vijver Johannes Huslaan geldt bovendien dat deze nog beïnvloedt wordt door overstortwater vanuit de overstort van het gemengde stelsel uit de Bloemenbuurt op de Vijver Kerkelanden. Deze overstort is wel vooraf gegaan door een bergbezinkbassin waardoor de vuilbelasting geringer is.

Aanvoer van suppletiewater zorgt dan ook voor de benodigde verversing van het stilstaande water in de vijvers. De vijvers worden gesuppleerd met opgepompt water uit het Hilversums Kanaal (Kortenhoefsepolder).

Het opgepompte, schone suppletiewater uit het Hilversums Kanaal en het surplus aan regenwater loopt uiteindelijk vanuit de vijver Kerkelanden (die in open verbinding staat met de binnen het plangebied gelegen oostelijke wederhelft vijver Johannes Huslaan) via de regenwaterriolen naar de Gooise Vaart om daarmee de waterbehoeftige 's Gravelandsepolder te voeden. De Lutherhof kan bij overschot aan regenwater ook afvoeren op het Hilversums Kanaal.

Vijvers Mickey Mousevijver en vijver Oscar Romerolaan buiten het plangebied

Op de Mickey Mousevijver en de vijver Oscar Romerolaan ten zuiden van het plangebied watert eveneens het gescheiden rioolstelsel vanuit Kerkelanden af. De vijvers in het plangebied staan in verbinding met deze vijvers buiten het plangebied. De hemelwaterriolen naar de verschillende vijvers functioneren tevens als koppelriolen tussen de onderlinge vijvers en voor de aanvoer en verdeling van suppletiewater.

De Mickey Mousevijver en de vijver Oscar Romerolaan hebben geen afvoermogelijkheid op oppervlaktewater, echter kennen een sterke infiltratie naar de ondergrond via de doorlatende vijverbodem.

Hilversums Kanaal

Het Hilversums kanaal verbindt Hilversum met de rivier de Vecht. Het Hilversums kanaal heeft een vaarwegfunctie voor gemotoriseerd verkeer en is in beheer van de gemeente Hilversum.

Het Hilversums kanaal heeft een belangrijke afvoerende en waterbergende functie. Het zuidwestelijk deel van de kern Hilversum watert af via de regenwaterriolen naar het Hilversums kanaal. Het Hilversums kanaal met het omliggende Havenkwartier maakt onderdeel uit van de Kortenhoefsepolder die een waterbergingsopgave heeft.

Daarnaast heeft het Hilversums kanaal met een waterpeil van NAP - 1,20 meter een belangrijke drainerende werking voor het omliggende gebied (zie ook paragraaf grondwater). Door het relatief lage waterpeil wordt het Hilversums Kanaal gevoed met veel kwelwater. De drainerende werking van het Hilversums Kanaal levert een bijdrage aan het watertekort in de 's Gravelandse polder, waarin de Gooisevaart ligt, die nu een inmalende polder is.

In de Kortenhoefsepolder liggen ook de Kortenhoefse Plassen die in open verbinding staan met het Hilversums kanaal. Het deel van het Hilversums kanaal in de kern en net buiten de kern heeft geen KRW-status. Het overige, westelijke deel van het Hilversums kanaal, vanaf circa de tennisvelden, ligt in het KRW-lichaam Kortenhoefse Plassen. Voor het kanaal is een beheersplan in voorbereiding.