2.2 Beschermd stadsgezicht
Sinds 5 december 1990 is de binnenstad van Haarlem en de Haarlemmerhout aangewezen als 'beschermd stadsgezicht' in de zin van de Monumentenwet 1988. Dat betekent dat het bijzondere ruimtelijke en functionele karakter van het gebied in een bestemmingsplan moet worden beschermd (ex art. 36 van de Monumentenwet). Het gehele plangebied valt binnen het beschermd stadsgezicht. Voor het beschermd stadsgezicht is destijds overwogen:
"dat de ontstaansgeschiedenis van Haarlem en de Haarlemmerhout op de strandwal aan het Spaarne in het
stratenpatroon herkenbaar bewaard is gebleven, dat de ruimtelijke ontwikkeling grotendeels binnen de structuur
en schaal van de begin 17e eeuwse stad heeft plaatsgevonden, dat het bebouwingsbeeld in grote delen van de
oude stad nog zeer samenhangend en waardevol is en dat het gebied mitsdien een beeld oplevert dat van
algemeen belang is vanwege zijn schoonheid en zijn ruimtelijke structurele samenhang".
De toelichting op het aanwijzingsbesluit geeft de volgende nadere typering van de te beschermen waarden in het bestemmingsplangebied:
- Centraal element is de stedelijke ruimte die gevormd wordt door Grote Markt, Riviervismarkt, Klokhuisplein en Oude Groenmarkt. Het karakter van de Grote Markt als het belangrijkste stadsplein wordt versterkt door de inrichting ervan als voetgangersgebied. Naast deze centrale stedelijke ruimte, vormen de Nieuwe Groenmarkt, bijna een brede straat, en de Botermarkt, aan eind van de zestiende eeuw aangelegd op de plaats van een voormalig kerkhof, belangrijke pleinruimten.
- De noord-zuid gerichte structuur van het stratennet, die vooral ten zuiden van de Grote Markt zeer manifest is. De betekenis van de Grote Markt wordt benadrukt door de over de noord-zuidroute heengeschoven positie van het stadhuis. De Zijlstraat is de enige oost-weststraat in de stad van meer dan lokale betekenis.
- Het beloop van de meeste straten is als gevolg van de ligging op de strandwal weinig strak. Typerend voor het karakter van de straten zijn de vele kleine richtingveranderingen en lichte krommingen. Op enkele plaatsen komen sterkere bochten voor. Vooral in de Kleine Houtstraat is dat door het direct op elkaar volgen van enkele bochten zeer boeiend. Ook de breedte van de straten is over het algemeen niet continu, geleidelijke verwijdingen en vernauwingen zijn regel. Vooral in de naar de Oude Groenmarkt toe sterk vernauwende Warmoesstraat is dat opvallend. De beslotenheid van de straatruimte wordt erdoor versterkt. Het onderscheid tussen hoofdstraten en zijstraten is vooral in de centrale strook waar de noord-zuid-wegen lopen zeer sterk. De hoofdstraten lopen meestal door, de zijstraten zijn vaak niet meer dan een dwarsverbinding tussen twee hoofdstraten. Vaak komt het voor dat aansluitende stegen en zijstraten ter weerszijden van een hoofdstraat ten opzichte van elkaar verschoven zijn. De breedte van de zijstraten is over het algemeen kleiner dan de breedte van de hoofdstraat, de bebouwingsschaal deels wat kleiner.
- Verspreid in de stad is een groot aantal hofjes gelegen met een duidelijke concentratie in de stadsuitbreiding van rond 1400 ten westen en zuiden van de Gedempte Oude Gracht-Nassaulaan. De hofjes zijn zeer verschillend van afmeting en variëren van zeer eenvoudig tot rijk van opzet. Kenmerkend voor de hofjes is de grote beslotenheid van de ombouwde hof en de uniformiteit in architectonisch opzicht. Soms met een enkele dominant in de vorm van een entreegebouw of regentenkamer. De duidelijke inrichting van de hof, inbegrepen de aanleg met bestrating en beplanting en in een aantal gevallen een centraal element zoals een pomp, is over het algemeen van bijzondere ruimtelijke waarde. Een aantal hofjes ligt open naar de straat en is daarvan alleen met een hekwerk afgesloten (Hofje van Oorschot aan de Kruisstraat en Hofje van Loo aan de Barrevoetestraat).
- Bijzonder element is de Nassaulaan-Gedempte Oude Gracht, beide op de plaats van de vroegere stadsvesten. De Gedempte Oude Gracht ontleent zijn huidige waarde vooral aan het karakter van de bebouwing erlangs en zijn gebogen verloop.
- De Nieuwe Gracht is als brede stadsgracht met voorname bebouwing van grote ruimtelijke waarde. Dat geldt vooral voor het gedeelte tussen beide noord-zuid straten, waar het voorkomen van een aantal particuliere stoepen met trappen, hekpalen en dergelijke de visuele waarde van het grachtenprofiel vergroot. De bebouwingsschaal is wat groter dan in de oude stad. Behalve de gracht zelf is ook de bebouwing strak van opbouw.
- De Wilhelminastraat ontleent haar belang als laat 19e -eeuwse aanleg aan het tamelijk eenduidige, voorname karakter van de bebouwing.