Landelijk Gebied Zuid

3.4 Landschap en cultuurhistorie

Ontstaansgeschiedenis

De gemeente Bergen is ontstaan onder eeuwenlange invloed van wind en water. Er is door de eeuwen heen een stelsel val oude strandwallen gevormd, die door de zee zijn opgeworpen, door de wind verder zijn gevormd en door de mens benut. Zij vormden in de geschiedenis de hogere delen in het landschap, waarop de ontwikkelingen zich continu hebben voortgezet. De binnenduinrandzone ligt op deze oude strandwallen, evenals de kernen van Alkmaar en Heiloo.

Het Zeegat van Bergen

Gaan we terug in de geschiedenis dan zien we rond 7000 voor Christus een grote riviermonding ter hoogte van het huidige Bergen, het zeegat van bergen genoemd. Achter het zeegat ontstond een krekengebied ter plaatse van het huidige West-Friesland. Na 2400 voor Christus vulde het getijdenbekken zich met zand en klei. Rond 1300 voor Christus was het zeegat definitief gesloten. Het zeegat is herkenbaar door de aanwezigheid van haakwallen, waarop Bergen is ontstaan, dwars op de noord-zuid richting van de strandwallen, door het instromende zeewater.

Oude strandwallen

Tussen 3000 en 500 voor Christus werden door de opstuiving van zand de oude strandwallen gevormd. Deze zijn veel lager dan de jonge duinen en liggen nu aan de voet daarvan. Ze hellen flauw af richting de polder. Op deze oude strandwallen is de eerste bewoning ontstaan.

Strandvlaktes

Tussen de oude strandwallen lagen de strandvlakten. Deze stonden onder invloed van twee stroomgeulen, de Oer-IJ en Rekere. De Rekere lag ten oosten van het huidige Bergen en Egmond, ongeveer op de plek van het Noor-Hollands kanaal. In deze strandvlaktes vormde zich tussen 3000 en 1000 voor Christus veen. Later is het veen weggeslagen en is over het veen klei afgezet vanuit de stroomgeulen. Aan de zuidzijde van de gemeente Bergen ontstonden het Berger- en Egmondermeer, die vanaf de 12e eeuw weer verlandden. Aan de noordzijde werd meer veen afgezet, wat later werd weggeslagen en bedekt met klei.

Ontginningen binnenduinrand en strandvlaktes

Vanaf circa 600 na Christus ontstond op de oude strandwallen de Herenweg met de eerste vormen van bebouwing. Vanaf circa 900 werden de eerste strandvlakten en (veen)gebieden door boerengemeenschappen ontgonnen. Men groef parallelle sloten voor de ontwatering. Hierdoor ontstond de strokenverkaveling met onregelmatig karakter nabij Schoorl en Aagtdorp. Vanaf de 12e eeuw begon men net als in de rest van Nederland met bedijkingen van de strandvlakte vanaf de binnenduinrand. De eerste bedijking lag ten zuiden van de abdij van Egmond. Daarna volgde een dijk tussen Bergen en Alkmaar, de huidige Kogendijk. In de 13e eeuw volgde daarop de afdamming van de Rekere bij Schoorldam en later bij Krabbendam, waardoor overstromingen werden beperkt. Vanaf de binnenduinrand werd het land steeds verder bedijkt.

Vorming jonge duinen

Pas in de periode van 1000 tot 1850 na Christus ontstonden de Jonge Duinen door kustafslag, versteiling van het zandprofiel en vele zandverstuivingen. Akkerland en dorpen werden door zand overstoven. Er vond wel enige beweiding in de duinen plaats en later claimden de graven van Holland de duinen als jachtgebied. Vanaf de 16e eeuw werd het stuiven tegengegaan door de aanleg van helmgras. In de tweede helft van de 18e eeuw groeide ook de aardappelteelt in de duingebieden nabij Egmond. Na 1900 volgde de aanplant van naaldbos in de duinen en berken en elzen in de natte duinvalleien, beide bedoeld voor de houtexploitatie en de recreatie. De duinen zijn nu de breedste duinen van Europa. De Schoorlse duinen zijn 4,5 km breed en herbergen ook de hoogste duintop van Nederland; de Schoorlse Nok is 54 m hoog.

Strijd tegen het water

In 1421 trok de Sint Elisabethsvloed over het land. Dit leidde tot de aanleg van de Hondsbossche Zeewering. De zeewering bleek echter niet goed bestand tegen zware stormen en zee invloeden, vandaar dat later een tweede dijk werd aangelegd, de Slaperdijk.

Bloei agrarische sector

In de 16e eeuw kwam de agrarische sector tot bloei. De stolpboerderij was ontworpen als nieuw boederijtype. Omdat de ontginning vanaf de oude strandwallen verliep zijn daar de stolpboerderijen veelvuldig terug te vinden. Tevens had de ingenieurskunst de poldermolen uitgevonden, waardoor op grote schaal boezemwater kon worden uitgeslagen naar een ringvaart. Door deze nieuwe technieken en de behoefte aan goede landbouwgronden was het mogelijk de Bergermeer en Egmondermeer droog te malen en in te polderen.

Groei kernen en recreatie

In 1825 werd het Noordhollands Kanaal voltooid. Een halve eeuw later was echter ook het Noordzeekanaal aangelegd, waardoor het Noordhollands Kanaal haar scheepvaartfunctie grotendeels verloor. In de tweede helft van de 19e eeuw kwam de bloembollenteelt tot bloei, in navolging van andere gebieden elders in Noord-Holland. De 20e eeuw kenmerkte zich door een toename van de recreatie en een groei van de kernen; Bergen aan Zee werd gesticht als nieuw dorp aan zee met een verbindende tramlijn door de duinen. Tevens groeide de verblijfsrecreatie, met name in de binnenduinrand. Ook de kernen groeiden met villawijken (o.a. Park Meerwijk, Westdorp, Tuindorp-Oostbuurt) en het landelijk wonen ontwikkelde zich verder langs de Herenweg. Vlak voor de Tweede Wereldoorlog werd het militair vliegveld Bergermeer aangelegd en tijdens de Tweede Wereldoorlog de Atlantikwall, welke bestond uit verdedigingswerken in de duinen en de binnenduinrand. Buiten het plangebied vond een grote verstedelijking plaats van Alkmaar en Heiloo, waardoor het landelijke karakter van het plangebied extra betekenis krijgt als recreatief uitloopgebied voor deze omliggende kernen.

Landschappelijke en cultuurhistorische waarden

Kleine landschapselementen en duinrellen

Ten behoeve van dit bestemmingsplan heeft de gemeente de kleine landschapelementen en duinrellen in het plangebied laten inventariseren (bijlage 1 Landschap Noord-Holland, rapportnummer 10-011). Op basis van deze inventarisatie zijn adviezen opgesteld om deze kleine landschapselementen en de duinrellen veilig te stellen en te versterken, zodat het kenmerkende waardevolle cultuurlandschap voor dit gedeelte van de gemeente behouden blijft. Ook in het Waterplan Bergen, Castriucum en Heiloo wordt gestreefd om de omgevingskwaliteiten van het gebied te verbeteren door het inpassen van water, onder andere door aandacht voor het terugbrengen van de cultuurhistorische waarde van water.

De onderzochte kleine landschapselementen zijn zeer divers en bestaan uit onder andere erfbeplanting, houtwallen, elzenbroekbos en poelen. Ze hebben een maximale grootte van 5 ha.

In het rapport wordt geconcludeerd dat de landschapselementen die eruit springen als meest waardevol de volgende zijn:

• duinrellen, deze vormen de meest karakteristieke streekeigen cultuurhistorisch element van dit gebied;
• de ringdijk van de Bergermeer;
• kadetjesland ten zuiden van de Nesdijk;

Tenslotte zijn er nog oude cultuurhistorisch waardevolle kavelpatronen in het gebied die het behouden zeker waard zijn.

Duinrellen vormen bijzondere cultuurhistorische elementen. Ze zijn uniek voor de binnenduinrand. Een duinrel is een gegraven, ondiepe watergang waarin kwelwater uit de duinen kan afstromen naar het lager gelegen land (vaak een polder). Karakteristiek voor een duinrel is dat er vrijwel het gehele jaar water over een zandige bodem stroomt en dat het water zoet, voedselarm en helder is. De inventarisatie van duinrellen is in 2010 uitgevoerd.

De duinrellen hebben in dit bestemmingsplan een beschermend regime gekregen in die zin dat de geïnventariseerde duinrellen (die in sommige gevallen niet meer feitelijk aanwezig zijn, maar wel in potentie) de bestemming Water hebben gekregen met een specifieke aanduiding voor duinrel. Overigens is uitsluitend de loop beschermd.

Ten aanzien van de kleine landschapselementen wordt geconcludeerd dat vanwege de algemeen voorkomende landschappelijke, cultuurhistorische en landschapswaarden er een omgevingsvergunning is vereist voor diverse werken en werkzaamheden (aanlegvergunning), waarmee de in het rapport meest waardevolle kleine landschapselementen reeds worden beschermd. Een afzonderlijke vergunning voor bescherming van de kleine landschapselementen is dan niet meer nodig.

Cultuurhistorisch waardevolle objecten

• Monumenten

In het plangebied zijn diverse monumenten, zowel rijks-, provinciale als gemeentelijke monumenten, aanwezig. Het gaat onder andere om boerderijen en molens. De monumenten hebben in het bestemmingsplan geen aanduiding gekregen en zijn niet extra beschermd in het bestemmingsplan. Voor de monumenten geldt immers, op basis van de Monumentenwet 1988 en de gemeentelijke Erfgoedverordening 2012, reeds een wettelijke beschermingsregime. In vroegere bestemmingsplannen werd desondanks vaak een zogenaamd 'monumententeken' op de plankaart (thans verbeelding geheten) opgenomen. Nu de landelijke standaarden voor de inrichting van bestemmingsplannen dit teken niet meer kennen, worden de monumenten in dit bestemmingsplan niet langer aangeduid.

In de planregels is overigens wel bepaald dat een extra woning (indien sprake is van de woonfunctie) binnen de hoofdbebouwing (woningsplitsing) middels een afwijkingsbevoegdheid is toegestaan in monumenten onder een aantal voorwaarden. Dit om extra financiële mogelijkheden voor behoud en onderhoud van het monument te creëren. Een overzicht van de monumenten in het plangebied is opgenomen in bijlage 3 Monumentenlijst.

• Molens

In een polderlandschap hebben de molens een grote historische waarde. Een molentype zegt iets over de geschiedenis van een landschap. Binnen dat landschap is de molenlocatie zo gekozen dat de molen optimaal kan functioneren. De omgeving waarmee een molen in relatie staat, wordt de molenbiotoop genoemd. Een goede molenbiotoop is van fundamenteel belang voor de werking en het behoud van de molen. Voor het functioneren van een molen is een goede windvang van cruciaal belang. Maar dat is niet het enige. Molens vormen een karakteristiek – en uniek Nederlands – herkenningspunt in menig dorpsgezicht of landschap. En door de historische wisselwerking tussen molen en landschap is de molenbiotoop ook cultuurhistorisch van groot belang. Gebouwen en bomen in de omgeving kunnen de windvang van de molen beïnvloeden en de molenbiotoop aantasten. In het plangebied zijn 4 molens aanwezig (en enkele molenerven waarop geen molen meer aanwezig is). Verder ligt net buiten het plangebied een molen aan de Egmonderstraatweg. De molenbiotoop van deze molen is van invloed op het plangebied. De windvang en het zicht op de molens worden in het bestemmingsplan beschermd door middel van het opnemen van een aanduiding voor de molenbeschermingszone. Binnen deze zone worden eisen gesteld aan de hoogte van bebouwing en beplanting in de omgeving van de molens.

• Stolpboerderijen

In het plangebied komt een groot aantal stolpboerderijen voor. De stolpboerderijen zijn ontworpen als boerderijtypen voor onder meer deze omgeving en grote delen van Noord-Holland. Een stolp is een vierkante boerderij met een piramidevormig dak. Onder dit dak was plaats voor de boerenfamilie, het vee, het hooi, de wagens en andere werktuigen. De stolpen zijn terug te vinden op en langs de oude strandwallen, langs het Noord-Hollands Kanaal en langs de vaarten rond de Egmonder- en Bergermeer. Voor de stolpen is een beeldbepalende bescherming van belang. Een groot deel van de stolpen is niet meer in gebruik als boerderij, maar is wel beeldbepalend. Een aantal stolpen is aangewezen als monument en geniet op basis daarvan een beschermde status, maar voor de overige stolpen bestaat vooralsnog geen bijzondere bescherming. Uitgangspunt voor het bestemmingsplan is daarom het behoud en bescherming van de beeldbepalende waarde van deze stolpen. In het bestemmingsplan hebben de aanwezige stolpen een specifieke aanduiding gekregen. Bepaald is dat de verschijningsvorm niet mag wijzigen.

Ten aanzien van de in het gebied voorkomende stolpen die de bestemming Wonen hebben is tevens een mogelijkheid, in de vorm van een afwijkingsbevoegdheid, om de stolp te splitsen in meerdere wooneenheden (conform het raadsbesluit op dit punt). Dit om het behoud van de stolp te stimuleren. De bevoegdheid is aan voorwaarden gebonden om de ruimtelijke kwaliteit te waarborgen. Voor het bouwen van een extra woning geldt in ieder geval dat alle voormalige agrarische bebouwing, met een minimum van 1.000 m², moet worden gesloopt en dat er sprake moet kunnen zijn van een goede ruimtelijke inpassing van de nieuwe woning (zoals het bouwen aan de weg en niet op het achtererf).

Voor stolpboerderijen geldt daarnaast een bijzonder welstandsniveau. Het welstandstoezicht moet eveneens een bijdrage leveren aan het maximaal behouden van de typerende verschijningsvorm van de Noord-Hollandse stolp. Wat betreft vorm en detaillering moeten de stolpen beschermd worden om het oorspronkelijke karakter te behouden.

Overige cultuurhistorische objecten en terreinen

Voorafgaand aan het opstellen van het onderhavig bestemmingsplan heeft de gemeente alle cultuurhistorische aspecten, die zich in het plangebied voordoen, in kaart gebracht. Naast de eerder vermelde monumenten, molens en stolpboerderijen, gaat het hier onder andere om dijken, polderwegen, molensloten en overblijfselen uit de Tweede Wereldoorlog. In bijlage 2 is een kaart opgenomen waarop alle cultuurhistorische aspecten zijn aangegeven. Bij afwijking of wijziging van het bestemmingsplan dienen de cultuurhistorische aspecten, voor zover relevant, nadrukkelijk betrokken te worden.

Figuur 3.3 Aardkundige waarden

Aardkundige waarden

Aardkundige waarden zijn kwaliteiten van landschap en natuur, die ons iets vertellen over het ontstaan van de provincie Noord-Holland en de krachten die daarbij een rol speelden (wind, water, ijs en getijden). Aardkundige waarden hebben betrekking op geologische, geomorfologische en bodemkundige verschijnselen en processen (niet-levende natuur) en vormen ons aardkundig erfgoed. Voorbeelden hiervan zijn de Gooische Stuwwal, de duinen, de strandwallen en de keileembulten (Texel en Wieringen).  De provincie heeft een lijst van 80 gebieden vastgesteld, die (planologische) bescherming krijgen via de provinciale Structuurvisie en Verordening. De niet toegestane activiteiten en handelingen in de 17 aardkundige monumenten zijn in de Provinciale Milieuverordening (PMV) aangegeven. Zo mogen er bijvoorbeeld geen ontgrondingen of egalisaties plaatsvinden en grondverzet en diepploegen is niet toegestaan.

Aardkundig monument

Duingebied Egmond - Wijk aan Zee

Het gebied bestaat uit een combinatie van een, in principe, actieve zeereep met daarachter een grote variëteit aan duinvormen. Bijzonder is dat er zich duinen hebben ontwikkeld op het voormalige zeegat van het Oer-IJ. Er bevinden zich onder andere paraboolduinen en streepduinen, imposante kamduinen en kopjesduinen, zeer grote uitblazingsvalleien en een hoge binnenduinrand (loopduin). Zeer bijzonder is het duidelijk nog uit een vroegere duinvormingperiode stammende, ontkalkte nollengebied bij Egmond-binnen: het Vennewater.

De duinvormen zijn hier nog zeer gaaf. De loop van het vroegere Oer-IJ is in het gebied nog goed aan de geomorfologie te volgen. Het gebied heeft een internationale waardering.

Aardkundig waardevolle gebieden

Castricummerpolder e.o., Heemskerk - Uitgeest - Castricum - Heiloo

De Castricummerpolder e.o., aan de zuidkant van het plangebied, bestaat uit zee-erosiegeulen, getij- en delta-afzettingen, behorende bij het zeegat bij Egmond/Castricum (Oer-IJ), dat zo'n 3000-2000 jaar geleden actief was. Het gebied is één van de mooiste strandvlaktes met klei. De inter-strandwal is zeldzaam. Er is wel een genetische interne samenhang, maar geen ruimtelijke samenhang. Het heeft educatieve en wetenschappelijke waarde. Het gebied is belangrijk voor de reconstructie van de ontwikkeling van de kust na sluiting van het zeegat. Het geheel heeft een provinciale waardering.

Bovenpolder, Visserijmolenpolder, Alkmaar - Egmond

Het betreft een voormalig meer met enkele eilanden en is nog te herkennen aan het huidige verkavelingspatroon en de richting van de sloten. Het gebied is matig zeldzaam en komt divers voor in Nederland. Er is een sterke genetische en ruimtelijke interne samenhang. Het fenomeen bestaat uit verscheidene, kenmerkende, tamelijk gave vormen. Het heeft een wetenschappelijke waarde en is belangrijk voor de reconstructie van de ontstaansgeschiedenis van het gebied. Het geheel heeft een provinciale waardering. Het gebied mag niet verder vergraven worden. Ruilverkaveling moet niet worden toegestaan. In principe zijn groot- en kleinschalige ingrepen en intensieve veehouderij niet toegestane activiteiten.

Oostelijk van Bergen

Het betreft een haakwallencomplex, bestaande uit oost-west lopende strandwallen die zich net onder de bebouwde kom van Bergen voortzet. Het is een combinatie van zeldzame, kenmerkende vormen. Het gebied heeft een sterke educatieve en wetenschappelijke waarde. De haakwallen van Bergen spelen een cruciale rol in de reconstructie van de ontwikkeling van het zeegat van Bergen. Aan het gebied is een nationale waardering toegekend.

Heilooërbos, Nijenrode, Heiloo - Alkmaar

De aardkundige waarden omvatten het fenomeen 'strandwallen en (overslibde) strandwallen'. De oorspronkelijke strandwal is in het Heilooërbos nog duidelijk zichtbaar. Ook bij het gebied rond Heiloo is de ontstaansgeschiedenis van de strandwallen gerelateerd aan de haakwallen rond het zeegat Bergen nog redelijk zichtbaar. Het fenomeen is deels intact, wat het zeldzaam maakt. Het gebied heeft een genetische interne samenhang, maar geen ruimtelijke samenhang. Het heeft educatieve en wetenschappelijke waarde. Het geheel heeft een regionale tot provinciale waardering.

Bescherming bestemmingsplan

Ten aanzien van de aardkundige waarden is geconcludeerd dat, vanwege de algemeen voorkomende landschappelijke, cultuurhistorische en landschapswaarden, er reeds een omgevingsvergunning is vereist voor diverse werken en werkzaamheden op agrarische en natuurgronden, waarmee tevens de in het gebied aardkundige waarden worden beschermd.