Centrum - Beschermd Dorpsgezicht

2.6 Cultuurhistorie en archeologie

2.6.1 Cultuurhistorie

De cultuurhistorische waarden zijn de resten van menselijk handelen in het landschap en zijn de overblijfselen van een opeenvolging van opbouw, afbraak en vervorming.

Monumenten

In het beschermde dorpsgezicht is een aantal bouwwerken aangemerkt als rijksmonument in het kader van de Monumentenwet 1988:

• Raadhuisstraat 1, (Ruïnekerk, kerktoren, kerkruïne en kerkemuur);
• Raadhuisstraat bij 1, (toren kerk);
• Oude Prinsweg 21, (museum);
• Oude Prinsweg 25 (voormalig VVV-kantoor);
• Hoflaan 1, (kantoor);
• Raadhuisstraat 2, (dorpshuis, woonhuis);
• Raadhuisstraat 4, (Oude Raedhuis);
• Raadhuisstraat 10, (het huis met de pilaren, gebouw/woonhuis);
• Kerkstraat 3, (gebouw/woonhuis).

In het plangebied is daarnaast een provinciaal monument aanwezig. Het gaat om het volgende monument:

• Karel de Grotelaan 1, (rechthoekig hoofdhuis, De Rustende Jager (thans in gebruik als taverne Allerliefste) + theehuisje).

Tot slot is in het plangebied één gebouw aanwezig dat beschermd wordt als gemeentelijk monument:

• het voormalig postkantoor aan de Oude Prinsweg 23.

Stolpen

Vanaf de 16e eeuw ontwikkelde zich de stolp als boerderijtype in Noord-Holland, met bijzondere kenmerken: inwendig een kubus, uitwendig een piramide. De stolp wordt gekenmerkt door een vierkante plattegrond en een groot piramidevormig dak, dat gedragen wordt door de zogenaamde vierkantconstructie: vier zware stijlen waarbinnen ook de hooiopslag plaatsvindt c.q. plaatsvond. Rondom het vierkant liggen het woonhuis, de stallen en de deel. Een enkele keer is het woonhuis als apart volume tegen de stolp aangebouwd. De deeldeur is aangebracht binnen het volume, waardoor een verhoging in het schuine dak ontstaat. Tot in de 20e eeuw is dit type boerderij gebouwd. In het plangebied komen enkele beeldbepalende stolpen voor, die niet meer in gebruik zijn als boerderij. Het betreft de volgende panden:

• Breelaan 1 , (Chinees/Indisch restaurant 'De Oude Prins');
• Karel de Grotelaan 6, (bar/dancing Cha Cha);
• Kerkstraat 5, (Marskramer).

Er zijn geen stolpen in het plangebied aanwezig die tevens zijn aangewezen als monument.

Aanwijzing beschermd dorpsgezicht

Het gebied rondom de Ruïnekerk in Bergen is op 26 oktober 1990 door de toenmalige minister van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur aangewezen als beschermd dorpsgezicht in de zin van artikel 35 van de Monumentenwet 1988. In de toelichting op de aanwijzing tot beschermd dorpsgezicht (zie bijlage 2) wordt de volgende typering van de te beschermen waarden gegeven:

• de monumentale Ruïnekerk, de bomen en de dorpsbebouwing daaromheen;
• de bebouwing die in het algemeen - soms met kleine verspringingen - in de rooilijn is gesitueerd; een uitzondering hierop vormt de zuidwestelijke hoek die visueel begrensd wordt door het markante 19e-eeuwse pand op de hoek van de Hoflaan en het Verlengde Smalle Pad en de beplanting in de tuin van het dorpshuis;
• de variërende perceelsbreedten van gemiddeld 7 tot 10 m; ingeval van bijzondere bebouwing komen bredere percelen voor;
• de relatief smalle tussenruimten (stegen) daar waar de bebouwing niet aaneengesloten is;
• de met name éénlaagse bebouwing met een vaak steile kap; de nok is meestal bij smallere panden loodrecht op en bij bredere panden evenwijdig aan de straat gericht;
• het afwisselende bebouwingsbeeld door de opbouw van de pleinwanden uit afzonderlijke panden;
• de historische vormgeving en detaillering van gebouwen;
• de bijzondere betekenis van de boombeplanting en de inrichting van de openbare ruimte.

In hoofdstuk 3 wordt nader ingegaan op de consequenties van de aanwijzing tot beschermd dorpsgezicht.

2.6.2 Archeologie

De bebouwde kom van Bergen is gelegen op haakwallen. Dit zijn strandwallen die oost-west- in plaats van noord-zuidgeoriënteerd zijn. Deze haakwallen zijn ontstaan tussen 6000 en 1300 voor Chr. Archeologische vondsten in het kustgebied van Noord-Holland hebben uitgewezen dat er al vanaf het vroeg-neolithicum (vanaf ongeveer 5300 voor Chr.) op de strandwallen werd gewoond. In het bestemmingsplangebied dateert de vroegste aanwijzing van bewoning uit de Romeinse tijd.

Provinciale Cultuurhistorische WaardenKaart

In het plangebied liggen volgens de Cultuurhistorische WaardenKaart (CHW) van de provincie Noord-Holland twee terreinen met een hoge archeologische waarde. Het betreft de volgende terreinen:

• Historische stads- of dorpskern: De archeologische waarde van historische kernen bestaat uit de reeds aangetroffen of te verwachten aanwezigheid, boven of onder de grond, van bouwhistorische resten en archeologische sporen en voorwerpen. Samen bevatten zij een veelheid aan historische informatie over ouderdom en ruimtelijke ontwikkeling van de kern.
• Kerkruïne met omliggend terrein: Bij waarnemingen in 1989 bleek dat zich in de ondergrond sporen van een 11e-12e-eeuwse ringgracht bevinden. Te verwachten is dat in de bodem ook nog overblijfselen van de tufstenen voorloper van de Ruïnekerk aanwezig zijn. Het betreft hier de vroegste kerk in dit gebied. In 1094 was er een onder Schoorl vallende, waarschijnlijk houten, kapel aanwezig die omstreeks 1200 is opgevolgd door de eerste tufstenen kerk. In 1574 werd de toen bestaande bakstenen kerk verwoest. De ruïne daarvan is nog aanwezig en wordt nog ten dele als kerk gebruikt. Het uit zand bestaande kerkterrein is vrij hoog. Aangezien de overblijfselen een bijdrage leveren aan de bewoningsgeschiedenis van het gebied, wordt in principe behoud van dit terrein nagestreefd.

Bureauonderzoek Stichting Steunpunt Cultureel Erfgoed Noord-Holland

Vanwege de hoge archeologische verwachtingswaarde in het plangebied is, in opdracht van de gemeente door de Stichting Steunpunt Cultureel Erfgoed Noord-Holland, nader bureauonderzoek uitgevoerd (Bureauonderzoek naar de archeologische waarde van het plangebied Bergen-Centrum, 30 januari 2006, zie bijlage 3). In het onderzoek worden de volgende bekende archeologische waarden in het plangebied genoemd.

Bekende archeologische waarden in het onderzoeksgebied

Ter plaatse van het bestemmingsplangebied zijn twee vlakken in ARCHIS4 aangegeven als van hoge waarde. Het betreft ten eerste de historische kern van de kerkbuurt van Bergen, die deels binnen en deels buiten het plangebied gelegen is (Monumentnummer 13781). Deze aanwijzing is gedaan op basis van de verwachting dat binnen de begrenzing van de dorpsbebouwing van circa 1850 archeologische vondsten gedaan kunnen worden. In dit gebied zijn meerdere archeologische waarnemingen bekend. Tevens is in ARCHIS het kerkterrein van de Ruïnekerk als van hoge waarde aangegeven. Op het terrein zijn diverse waarnemingen gedaan onder andere van een 11e of 12e-eeuwse ringgracht. Het is te verwachten dat in de bodem nog overblijfselen van de tufstenen voorloper van de huidige kerk aanwezig zijn (Monumentennummer 4252).

In het onderzoek zijn de volgende verwachtingen ten aanzien van de archeologie in het plangebied uitgesproken.

Archeologische verwachtingswaarde

Vondsten in het gebied hebben aangetoond dat zich bewoningssporen uit de vroege middeleeuwen in het gebied bevinden. Tevens blijken vondsten uit de bronstijd, late ijzertijd en Romeinse tijd in het gebied niet ondenkbaar. In het plangebied kan met verschillende soorten vondsten uit verschillende tijden rekening gehouden worden. Hiertoe kunnen archeologieregimes per deelgebied worden opgesteld (zie hoofdstuk 6). Deze regimes worden gebaseerd op de onderstaande archeologische gebiedsbeschrijvingen.

• Ruïnekerk

Op het terrein van de kerk zijn resten te verwachten van voorgangers van de huidige kerk, de randstructuur van het kerkhof en van menselijke begravingen. Mogelijk zijn ook oudere sporen in de bodem aanwezig.

• Historische kern Kerkbuurt

Voor de begrenzing van de historische kernen is gebruikgemaakt van de topografische kaart van 1849-1859. Op basis van deze kaart, ervaringen in andere historische kernen, en de opgraving op het terrein van de 'Rustende Jager' wordt verwacht dat er resten van oudere bebouwing onder de huidige bebouwing teruggevonden kunnen worden. Deze bebouwing kan dateren vanaf de 11e eeuw. Mogelijk zijn ook oudere sporen te vinden: sporen uit de Romeinse tijd zijn reeds bekend, maar ook sporen ouder dan de Romeinse tijd worden niet uitgesloten op basis van de ligging van het plangebied op de haakwallen.

• Overig gebied

De geomorfologische kaart wijst uit dat vrijwel het gehele gebied gelegen is op de haakwallen. Deze waren goed bruikbaar voor bewoning, zowel op de hogere delen als op de overgangen naar het lager gelegen gebied. Er bestaat dan ook in het resterende gebied de kans dat er archeologische sporen worden aangetroffen. Er kunnen hier en daar zowel resten aanwezig zijn van prehistorische als van middeleeuwse of latere bewoning, waarvan de positie van tevoren niet of moeilijk is in te schatten.

Omdat het 'overig gebied'zoals hierboven beschreven, betrekking heeft op enkele rest-/randgebiedjes wordt voor die gebieden aansluiting gezocht bij de Historische kern Kerkbuurt.

• 4. Archeologisch informatiesysteem.