Zuidelijke binnenstad

4.3 De verkaveling van het bouwblok binnen de Vierde uitleg

De hoofdstructuur bestaat uit de drie grachten met radialen. De basisverkaveling van de grachtengordel is het gesloten bouwblok met tuinen daarbinnen. De kavels aan de gracht zijn diep, die aan de achterstraat (waar vaak koetshuizen stonden) ondiep. Aan de radialen zijn de kavels net wat ruimer opgezet dan aan de achterstraat, maar bleven ze ondiep. In de smalle radiaalstraten waren winkels en ambachten gehuisvest. Een uitzondering hierop vormt de radiaal van de als gevolg van cityvorming aan het begin van de 20e eeuw verbrede Vijzelstraat, waarmee de oorspronkelijke verkaveling aan de even zijde nagenoeg verdwenen is. Ter plaatse van de Vijzelgracht zorgde de demping van de gracht voor de gewenste verbreding, waardoor de bestaande bebouwing hier kon blijven staan.

Ten zuiden van de Prinsengracht wordt de structuur in de Leidse- en Weteringbuurt voortgezet; de blokken zijn alleen kleiner en de straten smal. In de Singelgrachtzone (voormalige verdedigingsbolwerken) zijn vooral andere functies dan wonen ondergebracht; de structuur van de blokken gelegen aan een binnen- en buitenring afgewisseld met wagenpleinen sluit wel weer aan op de grachtengordel.

Het plan Sarphati rondom het huidige Frederiksplein is volgens het vergelijkbare hiërarchische principe van de grachtengordel opgezet: sjieke herenhuizen aan het plein, met daarachter de smalle straten met koetshuizen en arbeiderswoningen.

De structuur van de Vierde uitleg binnen het plangebied uit circa 1660; met in rood de hoofdroutes en voormalige wagenpleinen en in blauw de waterwegen