Zuidelijke binnenstad

4.2 De historische hoofdstructuur

De drie concentrische hoofdgrachten met de grachtenhuizen en regelmatige boombeplanting, doorsneden door radiaalstraten bepalen de structuur van het gebied. Het water had een aantal zeer belangrijke functies. Hoofdfunctie van de grachten was de afvoer van het water, niet alleen water uit het Amstelland, maar ook van regenwater en huiswater. Verder diende het water als verkeersweg, omdat bijna alle goederen- en personenverkeer over het water ging. De grachten zorgden bovendien voor bluswater bij stadsbranden. Een vooral later genoemde belangrijke functie van het water was het fraaie stadsgezicht, hoewel het de vraag is of men in de 17e eeuw dit zo ervoer. Het water was sterk vervuild en stonk.

Minstens zo beeldbepalend voor het karakter van de grachten was de regelmatige boombeplanting, die uniek was in de zeventiende eeuwse stad. Voor de aanplant was de overheid verantwoordelijk. Oorspronkelijk werden er vooral linden als stadsboom geplant, die in de loop van de 17e eeuw door iepen vervangen werden. Naast beschutting en schaduwwerking van de bomen was men vooral uit op 'soete lucht, cieraet en plaisanterie'.

Binnen de grachtengordel en de aanpalende buurten is sprake van functionele en sociale gelaagdheid. Kenmerkend is de afnemende rijkdom, van binnen (dicht bij de oude stad) naar buiten (dicht bij de stadswallen). De exclusieve woonfunctie maakt naar buiten toe steeds meer plaats voor de werkfunctie. Aan de Herengracht overheerste het exclusief wonen voor de rijke elite. De Prinsengracht stond bekend als de 'werkgracht': hier meerden kleine vrachtschepen aan en staan herenhuizen naast pakhuizen. Ten zuiden van de Prinsengracht is de werkfunctie zelfs overheersend. Ook binnen de grachten is sprake van hiërarchie. Dit statusverschil komt naar voren in de onderverdeling tussen hoofdgracht en achterstraat (diensten). Tot slot hebben ook de radialen een specifieke status (winkels, ambachten). De statusverschillen komen duidelijk tot uitdrukking in de verkaveling (en de prijzen) van het bouwblok.

Structuur en functies van de Vierde uitleg

In de eerste fase van de grachtengordel (de Derde Uitleg van 1613) is de uitwerking een relatief smalle binnenring met drie hoofdgrachten op stand en een brede buitenring wonen-werken (de Jordaan) ten behoeve van de minder welgestelden. In de tweede fase (de Vierde uitleg van 1663) is de binnenring van de hoofdgrachten optisch iets verbreed omdat de bouwblokken aan de Prinsengracht even zijde in de lengterichting van de gracht zijn uitgezet, in plaats van in de breedterichting zoals in de Jordaan (nota bene in een schuine hoek). Mede hierdoor, maar ook door het tracé van de vestingwerken is in de Vierde Uitleg het gebied van de buitenring (Leidsebuurt, Weteringbuurt etc.) versmald. Een vergelijkbare smalle buitenring met werkfunctie is aan de overzijde van de Amstel - vanaf de Stadstimmertuinen naar het Roeterseiland - waarneembaar.