Overstad

5.8 Cultuurhistorie

Uit een eerder uitgevoerde quickscan van cultuurhistorische waarden in het gebied (die is uitgevoerd in het kader van het concept-Structuurplan Overstad in 2007), blijkt dat het vooral de historische geografische waarden zijn die van cultuurhistorisch belang zijn, de tracés van de waterwegen rond het gebied met de bijhorende oevers en randwegen:

• Noordhollands Kanaal.
• Noorderkade (inclusief oever Noordhollands Kanaal).
• Hoornse Vaart (voormalig tracé Korte Sloot).
• Koedijkerstraat (voormalige rivier de Rekere).
• Kwakelkade (de dijk van Alkmaar naar Bergen).
• Bocht Kwakelkade (voormalig tracé Langsloot).
• Rekerdijk (deel Westfriese Omringdijk) buiten het plangebied, maar volledigheidshalve hier wel genoemd.

Daarnaast is er sprake van enkele in meer of minder mate cultuurhistorisch waardevolle architectuurhistorische elementen, die echter niet op de monumentenlijst staan:

• de voormalige Ontsmettingsinrichting met bijbehorende woonhuis van Witte Kruis aan de Kwakelkade 2CDE;
• de voormalige Ringersfabriek;
• Molen 't Roode Hert (buiten plangebied);
• de voormalige loods en het voormalige kantoor van de PTT (inmiddels zijn beide panden gesloopt).

Cultuurhistorische Waardenkaart Huiswaard/Overstad

5.8.1 Historisch geografische waarden

Eeuwenlang was in het plangebied sprake van een door rechte sloten doorsneden weilandengebied: het oostelijk deel van de Huiswaarder- en Oosterwezenpolder. In dat gebied waren langs de rand al heel lang twee, nog altijd bestaande wegen te vinden: de Noorderkade en de Kwakelkade. Beide lopen, zoals de benaming 'kade' al aangeeft, langs het water.

Noorderkade

De Noorderkade is de weg langs de noorderzijde van het Noordhollands Kanaal (en wel van dat deel, dat het noordelijk deel van de voormalige singelgracht volgt). De zone in het plangebied is sinds het eind van de 20ste eeuw geen weg voor doorgaand verkeer meer, maar gedeeltelijk getransformeerd tot zone voor voetgangers en fietsers.

Kwakelkade (voorheen Kwakelpad)

Het tracé van een dijk uit circa 1200, genaamd 'de Dijk van Alkmaar naar Bergen'. De Kwakelkade (vóór 1958: Kwakelpad) is de weg ten westen van de Nieuwe Hoornse Vaart. Met de benaming 'kwakel' wordt een hoge, smalle brug aangeduid. Zo'n houten kwakelbrug lag eeuwenlang op de plek waar de Kwakelkade uitmondde in wat toen het noordelijk deel van de vestiginggracht was en nu het Noordhollands Kanaal. Overigens gaat de geschiedenis van de kade zeer ver terug, namelijk tot circa 1200. Toen werd 'de Dijk van Alkmaar naar Bergen' aangelegd. Het tracé van die oude dijk is terug te vinden in het beloop van de Kwakelkade (tot aan de bocht in de Kwakelkade). Daarmee behoort de Kwakelkade (tot aan de bocht in de Kwakelkade) tot de groep van zeer oude, cultuurhistorisch waardevolle dijktracés die op het gemeentelijk grondgebied te vinden zijn.

5.8.2 Architectuurhistorische waarden

De belangrijkste architectuurhistorische waarden in het plangebied betreffen het Ontsmettingsgebouw van het Witte Kruis en de voormalige Ringersfabriek.

Ontsmettingsgebouw van het Witte Kruis (1920)

De Ontsmettingsinrichting van het Witte Kruis, met bijbehorende woning aan de Kwakelkade 2, is een vooroorlogs gebouw dat bij de ontwikkeling van Overstad als bedrijventerrein is gehandhaafd. Het gaat om een cultuurhistorisch waardevol bouwwerk (bekend uit de Alkmaarse hygiënisch-sociale geschiedenis), dat werd opgetrokken in late traditionalistische stijl naar ontwerp van stadsarchitect G. Looman. De witte kruisen op het muurwerk (uitgevoerd in wit geglazuurde baksteen) herinneren aan de oorspronkelijke bestemming.

Ringers Chocoladefabriek

Vanaf het einde van de 19e eeuw vestigen zich de eerste bedrijven aan de noordzijde van het Noordhollands kanaal, maar pas in de jaren 1950 ontwikkelt zich de locatie Huiswaard tot bedrijventerrein. De locatie aan de noordzijde van het Noordhollands Kanaal is door de firma Ringers na de Eerste Wereldoorlog aangekocht ter vervanging van de oude fabriek in Alkmaar.

Het Ringersgebouw is langere tijd (zeker in de periode voor de Tweede Wereldoorlog) het enige grote gebouw aan de noordzijde van het Noordhollands Kanaal en was vanuit de oude stad door de hoogte en het volume van het gebouw goed zichtbaar. Door zijn locatie had het gebouw een markante positie in de stad. Deze is met de realisatie van de Noorder Arcade en de woongebouwen daar bovenop verloren gegaan. Het gebouw staat nu grotendeels in de schaduw van dit grote complex. Het totale complex bestaat feitelijk uit drie delen: het Noorder Arcade winkelcentrum (opgeleverd rond 1995), de 'Ringers'-nieuwbouw (opgeleverd 1994 en 2004) en de 'Ringers'-oudbouw (oorspronkelijk gebouwd in 1920, met diverse uitbreidingen en aanpassingen in de opvolgende decennia, met een ingrijpende renovatie in 1978). Door middel van passages en doorgangen zijn de verschillende delen met elkaar verbonden, maar de onderdelen vormen in de huidige samenstelling een weinig samenhangend geheel. De 'Ringers'-oudbouw is het deel dat gevestigd is in het laatste overblijvende deel van het voormalige fabriekscomplex van de 'Ringers' Cacao & Chocolade Fabriek'. Begin jaren '70 heeft het zijn fabrieksfunctie definitief verloren en vanaf 1974 is dit deel meermalen verbouwd om dienst te doen als winkelruimte.

Schets bouwfasering Ringersgebouw

Het oorspronkelijke Ringersgebouw heeft de voor dit type reguliere bouwkundige structuur en architectuur zoals deze bekend is uit het interbellum. Door de verschillende interne verbouwingen heeft het gebouw veel van het oorspronkelijk karakter aan de binnenzijde verloren. Dit zal al gebeurd zijn in de periode dat de fabriek uitgebreid en gewijzigd is, maar zeker bij de latere verbouwing(en) tot meubelwinkel. Denk hierbij aan de verschillende nieuwe trappen binnen (en buiten). De lagere bouwdelen op de binnenterreinen zijn inmiddels deels vervangen door andere bouwdelen die de binnenterreinen geheel vullen. In de zuidgevel is door de deels nog aanwezige raampartijen en de hoogteverschillen van het dak nog wel het oorspronkelijke gebouw te herkennen.

Molen 't Roode Hert

Ten oosten van Overstad (buiten het plangebied), tussen de Frieseweg en de Munnikenweg, staat korenmolen 't Roode Hert. Deze molen is nog in bedrijfsmatig gebruik. Door Vereniging De Hollandsche Molen is in 2011 onderzocht hoe de gewenste herontwikkeling van Overstad zich verhoudt tot het functioneren van de molen. Rondom de molen is sprake van een molenbiotoop die nodig is om voldoende windvang te garanderen. De biotoop heeft een straal van 400 meter en valt zodoende over het oostelijk deel van Overstad.

In het onderzoek wordt geconcludeerd dat de huidige situatie van de molen niet optimaal is vanwege omliggende erfbeplantingen, hoge bebouwing en bomen(rijen). Qua windaanbod is er circa 30% van de tijd voldoende wind om de molen te laten draaien. Hiervan komt circa 1/3 deel van de wind uit de richting van Overstad. Nieuwe hoge bebouwing in Overstad kan zodoende van invloed zijn op de molen.

5.8.3 Conclusie

In het bestemmingsplan 'Overstad' wordt zorgvuldig omgegaan met de aanwezige cultuurhistorische waarden. De molenbiotoop van molen 't Roode Hert is niet vertaald in het bestemmingsplan. Dit past binnen de algemene gemeentelijke beleidslijn om molenbiotopen uitsluitend te regelen buiten het bestaand bebouwd gebied. Binnen het bestaand stedelijk gebied is immers al sprake van veel belemmeringen. Deze beleidslijn is in overeenstemming met de uitgangspunten van de provincie Noord-Holland. Bij de afweging van nieuwe ontwikkelingen wordt de molenbiotoop betrokken, met name wanneer er sprake is van nieuwe hogere bebouwing dan toegestaan vanwege deze molenbiotoop. Aangezien in voorliggend bestemmingsplan voor het gebied in de omgeving van de molen de huidige toegestande bouwhoogtes zijn overgenomen, is geen sprake van een verslechtering.