Park Schothorst e.o.

2.3 Landschappelijke hoofdstructuur

Stadspark Schothorst:

Eind jaren 80 van de vorige eeuw werd Amersfoort aangewezen als groeistad. De groei moest in hoofdzaak (11.000 woningen en bijbehorende voorzieningen) plaats vinden aan de noordkant van de stad, in het gebied Amersfoort Noord.

Er werd een stedenbouwkundig concept ontwikkeld op basis van nauwgezette onderzoekingen van de kenmerken van het bestaande landschap (cultuurhistorische, landschappelijke en ecologische waarden). Van die onderzoekingen werd verslag gedaan in de Nota 3D Ecologie en Landschap, 1979.

De planvorming was gebaseerd op de nadrukkelijke intentie om gebruik te maken van deze kenmerken als dragende kwaliteit voor de nieuw te maken woonomgeving. Een tweede uitgangspunt voor de structurering van het gebied kwam voort uit de opvatting dat het eigentijdse stadspark in Nederland niet louter gezien moet worden als groene long of plek van natuurbeleving en rust, maar vooral ook moet fungeren als stedelijke ontmoetingsplek, met functies die levendigheid laten ontstaan. Een derde uitgangspunt was de bewuste keuze om in de stedenbouwkundige uitgangspunten een bewezen planmatige benadering van benodigde omvang en spreiding van groenvoorzieningen op verschillende schaalniveaus op te nemen. Een onderscheid werd gehanteerd tussen “stadsdeelgroen”, “wijkgroen” “buurtgroen” en “blokgroen”. Van groot naar klein schaalniveau werd hiermee gezorgd dat er een verscheidenheid aan groene functies beschikbaar is.

Vanuit het landschappelijke onderzoek kwamen als grote structurerende en kwaliteitsbepalende elementen naar voren: het Landgoed Schothorst, de dekzandrug (herkenbaar aan zijn reliëf en openheid) en de dekzandlaagte (half besloten natte weide gebieden). Door deze elementen in hun onderlinge relatie op te nemen in een groot aaneengesloten groengebied werden de ligging en de diversiteit in ruimtelijke beleving bepaald van een centraal gelegen park.

De woongebieden werden rondom dit parkgebied geprojecteerd. (Schothorst, Zielhorst, Kattenbroek en Hoogland). Tussen Kattenbroek en Hoogland kreeg het park een langgerekte uitloper, zodat Hoogland in ruimtelijk opzicht een zelfstandige eenheid zou blijven. Om het door stedelijke gebieden omringde park een ruimtelijke en ecologische verbinding met het buitengebied Hoogland West te laten houden werd er aan de zuidwest zijde (het gebied Groot Weede) een corridor open gehouden.

Er ontstond voldoende programma om een stadspark van 112 ha te realiseren, door bundeling van de waardevolle landschappelijke elementen met het openbaar groen dat op stadsdeel- en wijkniveau ontwikkeld zou worden, met het opnemen van groene functies die wel betekenis voor bewoners hebben, maar geen openbare toegankelijkheid kennen (volkstuinen, sportvelden, begraafplaats, scholen en bijzondere voorzieningen zoals het CNME) en met het handhaven van bestaande functies zoals Eemfors (voormalig RWA).

Doorgaand autoverkeer vindt in het parkgebied niet plaats; de voorzieningen worden vanuit de randen ontsloten door middel van toegangen die eindigen op de parkeervoorzieningen. Voor fietsverkeer zijn er wel enkele doorgaande routes, die de wijken rond het parkgebied over en weer met elkaar verbinden. Dit zorgt voor snelle en veilige verbindingen, waarbij het concentreren van de verkeersstromen leidt tot zo veel mogelijk sociale veiligheid. Voor wandelaars is er een grote verscheidenheid aan paden beschikbaar variërend van verbindingen tussen de wijken tot struin- en natuurpaden in het landgoedbos.

De inrichting van de groene ruimte vertoont, in samenhang met de aanwezigheid van oorspronkelijke landschappelijke elementen, een grote verscheidenheid aan kenmerken. Bewust zijn verschillen geïntroduceerd tussen gebieden waar natuur het beeld bepaalt, gebieden waar cultuurhistorie de ruimtelijke kwaliteit bepaalt, en plekken en gebieden waar in een eigentijdse vormentaal aan functies en elementen is ontworpen. Gekoppeld aan dit onderscheid zorgt een passend beheer voor een meer of minder cultuurlijke uitstraling. Deze verschillen lopen grotendeels parallel aan de verschillen in gebruiksintensiteit. De cultuurhistorsche plekken zijn ingericht om stijlkenmerken van architectuur en landschap te behouden en te versterken. Door de beperkte oppervlakte en een intensief gebruik vereisen ze een intensieve beheermatige begeleiding en specifieke kennis.

Natuurlijke plekken, ingericht en beheerd om verscheidenheid van flora en fauna te faciliteren, stellen beperkingen aan de intensiteit van het gebruik, maar dragen wel sterk bij aan de esthetiek en belevingswaarde van het park, en daarin ligt dan ook een belangrijk deel van hun functie: het beleven van de schoonheid en de verrassingen van de natuur, de wisseling van de seizoenen, en de mogelijkheid om je “buiten” te wanen op korte afstand van de woongebieden. De eigentijdse cultuurlijke vormgeving en het bijbehorende beheer dienen vooral de “stedelijke” ontmoetingsfunctie op diverse plekken, zoals speel- en zitplekken, rosarium, en de flaneeroever van de vijver.

De inpassing van de niet vrij toegankelijke groene functies (sportvelden, volkstuinen etc.) is steeds met zorg vormgegeven, waarbij veelvuldig gebruik gemaakt is van bomen en geschoren hagen. De hagen maskeren hekken, en bieden tegelijkertijd voldoende open zicht. Met bomen, in rijen en groepen, wordt de ruimte van de complexen in kamers verdeeld, en is er een continuïteit van de parksfeer binnen en buiten het complex

Boombeplantingen zijn in het parkgebied uiteraard van zeer grote betekenis. Binnen het oude landgoed zijn markante bomenlanen en individuele bomen behouden en aangevuld en vernieuwd, en elders zijn in het park nieuwe diverse boomformaties en lanen aangeplant, die de basis vormen van de ruimtelijke geleding van het park, en lommerrijke, en in toenemende mate ook monumentale begeleiding vormen van routes.

Boombeplantingen, groene functies en wijkvoorzieningen in park Schothorst

De wijkvoorzieningen bevinden zich, in de nabijheid van de woonsituaties, in de randen van het park, in de vorm van speelplekken en trapveldjes. De inrichting hiervan is destijds in overleg met de omwonenden bepaald.

De planopzet van het park is uitgebreid beschreven in de publicatie Stadspark Schothorst Amersfoort (Herma Hekkema, Dienst Stadsontwikkeling Gemeente Amersfoort, 1993, ISBN 90-74176-04-6):

"

landschappelijke krakteristiek

Uitgangspunt is het in stand houden van kenmerkende landschappelijke elementen. Ze zijn opgevat als blauwdruk voor het ontwerp van het stadspark. Reliëf, watergangen, houtwallen, wegen met laanbeplanting, karakteristieke bebouwing en boomgroepen en het landgoed Schothorst bleven bewaard en werden in hun uitstraling versterkt. Bij het in stand houden van bestaande elementen is het vinden van een geschikte (her-)bestemming als vereiste gesteld. De eigenschappen van de bodemsoorten en van grond- en oppervlaktewater zijn van groot belang geacht voor de ontwikkeling van het park. De opzet is, zeker met betrekking tot extensief gebruikte delen in het hart van het plangebied, gericht op het scheppen van optimale condities voor de natuurlijke flora en fauna. Door zijn grootte maakt het park bovendien het ontstaan van een ecologisch systeem in een randstedelijke context mogelijk. Een corridor ten westen van het park ter hoogte van de Hamseweg biedt de natuur daartoe een verbinding met het buitengebied met dezelfde landschappelijke kenmerken.

Zerker sfeerbepalend zijn het landgoed Schothorst met zijn opmerkelijke afwisseling van weiden en bossen, een lager gelegen plek nabij de wijk Kattenbroek en de monumentale dekzandrug, een in de laatste ijstijd ontstane hoogte in het landschap. Deze elementen zijn niet zonder meer behouden, maar zo autonoom en herkenbaar mogelijk gemaakt en voorzien van een geëigende, op het park toegespitste functie. Zo is het landgoed bestemd als bosgebied en vestiging van het Centrum voor Natuur- en Milieu-educatie, een gemeentelijke installing voor natuureducatie, onderzoek, documentatie, beheer en planning. De dekzandrug vormt functioneel en ruimtelijk het hoofdmoment van het park en wordt gebruikt als speel- en ligweide en doet ook dienst als manifestatieterrein. Door zijn maat en karakter vormt de rug het ultieme hoogtepunt van de vrije, open ruimtelijkheid in het hart van het park. De dekzandlaagte os omgevormd tot een vijver van zes hectare groot. De plas is ingeklemd tussen het winkelcentrum Emiclaer en een amfitheater-achtige opbouw tegen de dekzandrug. Terwijl de dekzandrug vooral een natuurlijke sfeer uitstraald, is de waterpartij met zijn overwegend ovale vorm juist een staaltje van hedendaags design. De vijver ligt dan ook in het brandpunt van stedelijke activiteit.

Wisselwerking

Contrast is belangrijk in het park. Er zijn stevig en stedelijk vormgegeven onderdelen naast heel landelijke, drukte en levendigheid naast rust en stilte, zonovergoten maar ook schaduwrijke plekken, een stukje ruig gras vol wilde planten pal naast een geschoren gazon, een vijver met aan de ene kant een strakke kademuur en aan de overzijde een refeliger oever met een verscheidenheid aan materialen, een weide vol koeien, geflankeerd door een veld waarop wordt gevoetbald. Ruimtelijk-visueel staat de afwisseling van open en gesloten ruimten voorop. Daardoor is het park niet in een simpele blik te overzien, maar blijft het gebied spannend en prikkelend. Deze wisselwerking wordt kracht bijgezet door de groenstructuur, in het bijzonder door de bomenrijen langs fiets- en wandelpaden. Functioneel vormen struiken en bomen een rustig raamwerk in de wijze waarop verschillende recreatieve voorzieningen, door groen omkaderd en gekoppeld aan de sociaal veilige hoofdroutes, een plaats kregen.

Het hechte stramien dient ook een hoger doel. De urbane cultuur wordt momenteel gekenmerkt door diversiteit en veranderlijkheid. Terwijl de verschillende functies misschien aan mode onderhevig zijn en veranderd kunnen worden, blijft de groenstructuur een constante, een basis die tegen een stootje kan.

Meer dan de helft van het nieuwe stadspark bestaat uit openbaar gebied. Allereerst zijn er de vijver en de dekzandrug, een royale en ideale plek voor sport en spel of lekker lui languit liggen. Maar ook andere plekken nodigen uit tot een divers gebruik.

Soms is een gebied gereserveerd voor een bestemming in de toekomst. Dat is bijvoorbeeld het geval met een groot terrein in het noordwesten nabij De Ham, dat als begraafplaats kan worden ingericht. Door die bestemming zal de locatie niet zonder meer worden bebouwd. Voorlopig blijft zij, beweid door koeien, als een relict in het parkgebied liggen. Op het terrein in onder auspiciën van de gemeentelijke sectie Monumentenzorg een oude schaapskooi, die door de aanleg van het bedrijventerrein De Hoef in de verdrukking kwam, opnieuw gebouwd.

Knooppunt van routes

Rond het stadspark liggen geen drukke verkeerswegen. De toegankelijkheid voor wandelaars en fietsers staat voorop; doorgaande autoroutes zijn er niet in het parkgebied. Rondom zijn bij de hoofdentrees - Schothorsterlaan, Oudaan, Het Masker en de Sportlaan - parkeervoorzieningen aangelegd. Hier, langs de randen van het park, zijn ook de georganiseerde sport- en andersoortige, intenstief gebruikte voorzieningen gesitueerd.

De langzaam-verkeerroutes zijn er aan gekoppeld; bruggetjes en paden, die in de wijken aansluiten op een fijnmazig net van voetpaden, maken het park nog toegankelijker.

Het park biedt door zijn centrale ligging een knooppunt van routes. Dat komt de openbaarheid en de sociale veiligheid ten goede. Er is deels voortgeborduurd op bestaande assen in het gebied: de Schothorsterlaan, het Winkelpad, de Molenweg en het Kerkepad over de dekzandrug heen tussen de weilanden door.

Vooral de noordzuid-route, de Hoolesteeg, die het centrum van Amersfoort verbindt met dat van Amersfoort-Noord, is van belang. Daarnaast zorgt een oost-westelijk verbinding, het Enkeerpad, voor de connectie van Hoogland en het centrum van Zielhorst. Aan deze routes, in de nabijheid van parkeervoorzieningen, zijn uiteenlopende functies gekoppeld, niet alleen sportfaciliteiten, maar ook bijvoorbeeld een kwekerij, een vestiging van de sociale werkvoorziening, een tuincentrum, volkstuinen. En ook sociaal-culturele voorzieningen als een bibliotheekfiliaal, scoutinggebouwtjes en scholen hebben een plek in het park. Tegen de woonbebouwing aan is een zone ontwikkeld met een hoge mate van activiteit. Door een verhouding van tweederde openbaar toegankelijke en eenderde georganiseerde functies en een behoorlijke diversiteit kunnen de verschillende voorzieningen op een plezierige, afwisselende wijze ten opzichte van elkaar worden gesitueerd.

Woningen vormen in het stadspark niet echt een factor van betekenis. Ze zijn er in het omringende gebied immers al in ruime mate. Toch zijn er enkele woonhuizen en wooncomplexen tussen het groen te vinden, zowel reeds bestaande als nieuwe. In het ontwerp vervullen deze nieuw-gebouwde elementen een rol als accent of oriëntatiepunt.

In het hart van het park zouden woningen het weidse en ruimtelijke karakter verstoren. Nieuwe huizen zijn dan ook alleen gebouwd langs de randen. Aan de Bovenkruier, gelegen in de lob van Hoogland, zijn vrije-sectorwoningen gerealiseerd; maar voor het overige hebben vooral ouderen het voorrecht te wonen in het stadspark.

Spieren stalen

Door een grote druk op de steden, zich uitend in intensivering, commercialisering en hoge grondkosten, worden nogal wat stedelijke sportterreinen in Nederland gesaneerd om plaats te maken voor wegen, woningen, kantoren, bedrijven. Daar komt bij dat nogal wat oudere sportfaciliteiten te kampen hebben met een dalend aantal leden. Maar ruimte en voorzieningen om de spieren te stalen blijven nodig, zeker gezien de stijgende populariteit van sport en beweging. De sportaccommodaties van het Stadspark Schothorst vervullen dan ook niet alleen een functie voor het stadsdeel Amersfoort-Noord, maar vaak ook op stedelijk en zelfs op regionaal niveau. Bovendien maakt een aantal scholen gebruik van de faciliteiten.

Sportvoorzieningen onderbrengen zonder het openbare en overwegend groene karakter van het park om zeep te helpen, is geen sinecure. Sommige zijn dermate grootschalig of vergen zoveel gebouwd volume dat ze niet in het park passen, en de samenhang verloren doen gaan. Een selectie was noodzakelijk en mogelijk, omdat in de directe nabijheid het traditioneel opgezette sportpark Zielhorst-Oost werd aangelegd.

Zelfs het opnemen van kleinschaliger sportaccommodaties stuit op een zekere tweeslachtigheid. Aan de ene kant vormen ze een belangrijke trekpleister en brengen ze leven in de brouwerij, maar de voorzieningen zelf, toegespitst als ze zijn op contributie betalende leden en toeschouwers met een eentreekaartje op zak, hebben maar een beperkt openbaar karakter. Geprobeerd is evenwel alle sportvoorzieningen een zo open mogelijke uitstraling te geven, door bijvoorbeeld een verdiepte ligging. En ook rond de sportcomplexen zorgen hagen en bomenrijen tussen de velden voor een ruimtelijke samenhang. In plaats van het effect van blinde vlekken passen deze voorzieningen in de totale beleving van het park. De situering langs de rand met de woonbebouwing is beovendien niet alleen van belang voor een goede bereikbaarheid, maar komt ook het karakter van het park - intensief in de nabijheid van de woonwijken, rustig en weids naar het midden - ten goede.

Kleur en materiaal

Over het algemeen zijn de in het park toegepaste materialen vrij ingetogen van karakter. De wandelpaden zijn in een gemêleerde, rood-bruine steen geplaveid, fietspaden hardrood geasfalteerd. Herkenning speelt in de uitwerking en de detaillering van het park een belangrijke rol. De Laanbeplanting heeft overal een zelfde opzet, met een vergelijkbare breedte en afstand van bomen ten opzichte van elkaar. Eenheid zit 'm eveneens in de keuze van lichtmasten, banken, prullebakken en dergelijke.

Ook de bijzondere elementen - de pergola's die dienen als entrees van de volkstuinencomplexen en die toegepast zijn in de verschillende siertuinen - komen qua sfeer overeen doordat telkens is gekozen voor een wit gemoffeld metaal als basismateriaal. Bij de beplanting is er vooral aandacht voor de sfeer van de verschillende jaargetijden. Bolgewassen kondigen het voorjaar aan, weer andere planten doen je ervaren dat het hoogzomer is. Er zijn naast groen blijvende hagen ook hagen die in het najaar hun bladeren verlizen en er zijn beukenhagen met in de winter een diep-donkerbruin blad dat in de lente plaats maakt voor tere, lichtgroene blaadjes.

Het park is rond het landgoed vooral gecomponeerd uit gras, bomen en hagen. Er zijn relatief weinig heesters. Hier en daar versterken ze het groene karakter van het bosgebied. Voor het overige horen heesters bij bijzondere plekken, zoals de wijkparkjes die in de vier hoeken van het plangebied zijn gesitueerd tussen de wijken waaruit Amersfoort-Noord is opgebouwd.

De wijkparken tonen vaak een explosie van vorm en kleur. Terwijl elders het landschapseigene als uitgangspunt voor het ontwerp diende en voor de beplanting is voortgeborduurd op de inheemse vegetatie, zetten hier vooral cultuurgewassen de toon.

De trapveldjes en speelplaatsen van het park zijn gelegen in de buurt van de woonbebouwing. Veel onderdelen kwamen tot stand in samenspraak met de omwonenden.

Resultaat

Stadspark Schothorst. Een park met een opmerkelijk lichtkunstwerk, wijkparkenvol vrolijke kleuren, een ovale vijver met chique vormgegeven kades. Maar ook een park met trapveldjes en allerlei sportvoorzieningen. En een park dat spreekt van respect voor de inheemse flora- en fauna, voor de kenmerken van het bestaande landschap, voor de regulerende werking van de natuur.

De eerste ideeën voor het park gaan terug tot de vroege jaren '80, toen de parkenkoorts in Nederland nog niet echt had toegeslagen. Het Amersfoortse ontwerp neemt in een aantal opzichten dan ook een eigen positie in. Alleen al door zijn maat onderscheidt het zich van de meeste eigentijdse stadsparken in Nederland, die hooguit zo'n veertig hectare meten en vaker een hectare of acht. En hoewel het Stadspark Schothorst in zijn functioneren een echt stadspark is, toont het, naast uitbundigheid, een voor een hedendaags ontwerp opmerkelijke rust. De gekozen middelen zijn doorgaans heel klassiek van substituut in een overgeromantiseerde stijl en ook niet als decor, gesnoeid in bijzondere, monumentale vormen, maar om haar eigen intrensieke waarde. Terwijl het land vandaag meer en meer wordt bebouwd, richt het ecologische onderzoek zich nog voornamelijk op de echte buitengebiede. Met de aanpak van het Stadspark Schothorst is niet alleen de openbaarheid en de landschappelijke waarde van een groot gebied gewaarborgd, maar werd ook een stap gezet in de richting van een stadsecologische aanpak zonder daarbij het vormgevingsaspect te verwaarlozen of in pseudo-natuurlijke banen te leiden. Het resultaat: een hecht samengaan van geschiedenis, recreatie, landschap, ontwerp en milieu.

"

Het park Schothorst bestaat nu zo'n 25 jaar. Het heeft zich in die tijd bewezen als een waardevolle, veelzijdige buitenruimte, te midden van de omliggende woongebieden, maar ook met een betekenis voor de stad als geheel. Het park is een echt stadspark geworden.

Kleine ruimtelijke veranderingen zijn er in de loop van de tijd geweest, maar hebben de kwaliteiten die oorspronkelijk bedoeld en ontworpen zijn niet wezenlijk aangetast.

De ruimtelijke opzet van het park is ook voor de komende decennia nog vitaal en flexibel genoeg om veranderingen op te nemen, mits uitgegaan wordt van het principe, dat veranderingen altijd ten dienste moeten staan van het totaal, de hechte combinatie van geschiedenis, landschap en ecologie, recreatie en eigentijds ontwerp.

Uit het voorwoord van de publicatie 'Stadspark Schothorst Amersfoort (Herma Hekkema 1993) van drs. A.L.M.M. Asselbergs, toenmalig wethouder van de gemeente Amersfoort: Van het gebied gaat een enorme rust uit, waar je je tempo kunt verlagen. Wanneer je daar en in het gehele hart van het park rondwandelt, ga je na een minuut of tien vanzelf langzamer lopen. En de waan van de dag vervliegt. Door de grootte, de vorm en de centrale ligging van het groengebied kan zelfs iemand die langs de buitenste rand van Amersfoort Noord woont binnen tien minuten midden in het park zijn. Het stadspark is om de hoek. Je mist wezenlijke elementen in de beleving van de stad, als je om de hoek alleen een woestijn van lawaai en zinloze stedelijkheid aantreft. Een blokje om, een eindje wandelen in het groen, je hond uitlaten: heel eenvoudige dingen dragen bij aan de humaniteit van de stad.

Groot Weede:

Groot Weede maakt deel uit van het uitgestrekte hoevenlandschap rondom Hoogland. In het plangebied zijn kenmerken van dit landschapstype nog maar beperkt herkenbaar, deze kenmerken zijn buiten het plangebied, rond Coelhorst en Weerhorst, beter bewaard gebleven.

Het hoevenlandschap is een vrij besloten landschap met een onregelmatige blokverkaveling, veel houtwallen, bosjes en laanbeplantingen. Er liggen veel verspreide boerderijen met ruime erven, omsloten door erfbeplanting. In het plangebied manifesteert het hoevenlandschap zich vooral als een kleinschalig open landschap met erfbeplantingen, laanbeplantingen en houtwallen. Twee houtwallen vormen samen met de randbeplanting langs de Bunschoterstraat en de wegbeplanting langs de Van Boetzelaerlaan en de Hamseweg de coulissen in het landschap. Hierdoor wordt het plangebied in een aantal "kamers" verdeeld. Als gevolg van de bouw van een veestal in aansluiting bij het agrarisch bedrijf binnen het plangebied, is enige erfbeplanting verdwenen. Tevens is een deel van de hier aanwezige houtsingel gerooid. Daarmee is het aantrekkelijke karakter van het agrarisch erf verzwakt.

Langs de Hamseweg bevinden zich aan de noordkant en aan de zuidkant een aantal burgerwoningen. In het noordelijk deel gaat het om 5 vrijstaande woningen en 2 twee-onder-één-kapwoningen. In het zuidelijk deel gaat het om 4 vrijstaande en 10 twee-onder-één-kapwoningen. De woningen bestaan voor het merendeel uit twee bouwlagen met kap en zijn gesitueerd op zeer ruime kavels. Opvallend is de fraaie erfbeplanting van de noordelijke cluster van woningen. Vooral de hoog opgaande bomen dragen hier bijzonder bij aan het ingetogen en besloten karakter van de erven.

Met het oog op het handhaven van de ecologische verbinding tussen het Stadspark Schothorst en het buitengebied is Groot Weede steeds gevrijwaard gebleven van stedelijke bebouwing. In verband met die ecologische verinding zijn bij een verdubbeling van de Bunschoterstraat voorzieningen gemaakt waardoor diverse dieren deze belangrijke verkeersverbinding zonder problemen kunnen passeren.