Bestemmingsplan Winkelcentrum- en Park Presikhaaf

4.9 Archeologie en Cultuurhistorie

Archeologie

Plangebied Winkelcentrum en Park Presikhaaf bevindt zich ter hoogte van twee oudlandschappelijke eenheden. De archeologische verwachtingskaart van Arnhem-Noord toont voor het winkelcentrumgedeelte komafzettingen; het parkdeel ligt grotendeels ter hoogte van een zogeheten 'hellingafzettingswaaier'. Deze ontstond in de laatste ijstijd doordat smelt- en regenwater door de permanent bevroren bodem niet konden wegzakken en van de stuwwalhelling afstroomde. Hierdoor erodeerde de stuwwal. Zand en grind, waaruit de stuwwal is opgebouwd, werd in lagere delen als een soort van puinwaaier afgezet. Het komgebied ontstond in het Holoceen, het tijdperk na de ijstijd, op te vatten als een tussenijstijd die tot de dag van vandaag duurt. Door de warmere condities en meer vegetatie namen de rivieren in plaats van een vlechtend een meanderend patroon aan. Vanwege de stijging van de zeespiegel, een opstuwing veroorzakend, gingen de rivieren ter hoogte van Arnhem zich vanaf ongeveer 2000 v. Chr. in hun eigen afzettingen insnijden. Bij hoogwater werd zand en zavel op de oevers afgezet. Na verloop van tijd slibden deze oevers op tot hoge zandlichamen, 'oeverwallen' genaamd. De fijnere kleideeltjes bleven langer in suspensie en werden in de kommen tussen oeverwallen afgezet, vandaar de term 'komgebied'.

In het plangebied bevindt zich een aantal vindplaatsen, alle in het parkdeel (nummering ontleend aan de verwachtingskaart):

• Ne42: middeleeuwse bewoningsresten (1050-1500);
• Ne50: locatie van de voormalige villa Presikhaaf;
• Lg2: locatie van het landgoed Presikhaaf;
• Kl1: locatie van het klooster Bethaniën (1419-1591), terrein van hoge archeologische waarde.

In de omgeving van het plangebied zijn vooral losse vondsten gedaan, zoals een zwaard uit de bronstijd in Presikhaaf, een Romeinse munt aan de Velperweg en een prehistorisch stenen werktuig aan eveneens de Velperweg.

De hellingafzettingswaaier heeft een hoge archeologische verwachtingskans. Vanwege de biodiversiteit en betere landbouwgronden migreerde de prehistorische mens vanaf de hogere stuwwalgronden naar de flanken; juist hier ontstaan in de volle middeleeuwen ook nederzettingskernen als Arnhem en Oosterbeek. Komgebieden hebben een lage archeologische verwachting. Deze waren te nat voor bewoning en werden extensief gebruikt, met name in relatie tot het weiden van vee. Dit laat weinig sporen na.

Ter hoogte van het winkelcentrum en IJssellaan 89 is een archeologisch booronderzoek uitgevoerd. In de ondergrond blijken zich inderdaad komafzettingen te bevinden; archeologische waarden zijn niet aangetoond. Ter hoogte van deze locaties hoeft op grond van deze waarnemingen geen vervolgonderzoek plaats te vinden.

Conclusie

Het plangebied heeft een gedifferentieerde archeologische verwachtingskans. Het noordelijke deel, samenvallend met de hellingafzettingswaaier, heeft een hoge verwachtingskans; het zuidelijke deel (komgebied) een lage. Booronderzoeken bevestigen dat laatste beeld. Voorts bevinden zich in het park met de villa- en kloosterresten zones die als 'archeologisch waardevol gebied' zijn opgevat. Dit beeld moet naar de plankaart worden vertaald; de locaties van de booronderzoeken zijn vrij van verdere archeologieplicht. Voor de zones met een lage dan wel hoge verwachtingskans, en de archeologisch waardevolle gebieden geldt de omgang zoals opgenomen in het beleidskader en de Erfgoedverordening (verstoringsomvang en -diepte en noodzaak tot onderzoek).

Figuur 4.3: Archeologische verwachtingskaart

Cultuurhistorie

In paragraaf 2.1 wordt ingegaan op de historische ontwikkeling. Hier worden ook de cultuurhistorische karakteristieken beschreven. In deze paragraaf wordt ingegaan op de waardering van deze cultuurhistorische elementen.

Winkelcentrum Presikhaaf

Het winkelcentrum Presikhaaf behoort tot één van de hoogtepunten van stedenbouw en architectuur in Nederland. Het winkelcentrum, aanpalende hoogbouwflats en de Rijkstorenflat vormen een architectonisch sterke eenheid. De bouwmassa en compositie maken het tot een zeer herkenbaar en voor Arnhem uniek gebouwencomplex. De originele architectuur van het winkelcentrum is door de overkapping en de renovatie in de jaren '80 op straatniveau aangetast. Hierboven is de woningbouw nog zeer gaaf. Het was het eerste grootschalige, autovrije winkelcentrum in een uitbreidingswijk.

Het winkelcentrum staat op de nominatie om aangewezen te worden tot Rijksmonument.

Presikhaaf 3

De gestempelde verkavelingstructuur met de wooneenheden als ontwerp principe is zeer helder en consistent uitgevoerd door vrijwel geheel Presikhaaf 3. De verkavelingstructuur en bebouwing zijn vrijwel niet aangetast en nog gaaf zoals deze ontworpen is midden en eind jaren '60. Binnen Presikhaaf vormt Presikhaaf 3 daarmee de buurt met het meest consistent uitgevoerde en meest bijzondere verkavelingstype. Voor Arnhem is het verkavelingsprincipe van de gestempelde wooneenheid op deze schaal uniek. Naast het verkavelingsprincipe vormt de groen- en waterstructuur een belangrijk structurerend element in de buurt. De architectuur is niet van bijzondere kwaliteit. Het grootste gedeelte van Presikhaaf 3 valt buiten de grenzen van het plangebied.

Park Presikhaaf heeft grote cultuurhistorische waarde als groengebied dat oorspronkelijk tot een landgoed behoorde. Er bevinden zich diverse cultuurhistorische waardevolle elementen uit verschillende tijdperiodes. Vooral het noordelijk deel van het park rond de vijver kent nog de karakteristiek van het oude landgoed op de rand van de stuwwal in romantische landschapsstijl, met als meest opvallend element de vijver. Het stationskoepeltje in het park heeft aanzienlijke architectuurhistorische waarde.

Figuur 4.4: Landschap en Cultuurhistorie

Bron: Beheervisie Park Presikhaaf

In het plangebied bevinden zich (nog) geen beschermde monumenten.

Het groene karakter van Park Presikhaaf moet in het bestemmingsplan worden beschermd, inclusief de cultuurhistorische waardevolle elementen, zoals de vijver en monumentale bomen. Er is een wens om in het park een ruimtelijke verwijzing naar de plek van het voormalige landhuis te realiseren, waarbij ook een ruimtelijke relatie met de Heemtuin wordt gelegd. De plek van het voormalige Bethaniënklooster kan eveneens door een creatieve verwijzing zichtbaar worden gemaakt.

Conclusie

Het plangebied bevat diverse cultuurhistorisch waardevolle elementen en structuren. Het meest in het oog springend is daarbij het winkelcentrum Presikhaaf. Voor het centrale ensemble van het centrumgebied geldt dat gezien de herkenbaarheid en uniciteit van het architectonisch en stedenbouwkundig ensemble, het is van belang is om bij herstructurering zorgvuldig om te gaan met de bestaande cultuurhistorische kwaliteiten. De herkenbaarheid en consistentie van de waardevolle stedenbouwkundige compositie is zoveel mogelijk behouden door het strak vastleggen van de bestaande bouwgrenzen en de maximumbouwhoogten. De toren van Rijkswaterstaat vormt daarbij een belangrijk verticaal element. (zie ook: Cultuurhistorische Randvoorwaarden Presikhaaf- Arnhem, De Architekten Cie, sept. 2004)

Het groene karakter van Park Presikhaaf inclusief de cultuurhistorisch waardevolle elementen, zoals de vijver en monumentale bomen zijn in het bestemmingsplan bestemd als 'Groen - Park'. Binnen deze bestemming is een omgevingsvergunning noodzakelijk voor werken (geen bouwwerken zijnde) en werkzaamheden zoals het kappen van (monumentale) bomen en het aanleggen van fiets- en wandelpaden (zie ook paragraaf 5.3.4. Hierbij wordt getoetst aan de op deze gronden voorkomende dan wel daaraan eigen landschappelijke-, ecologische- en cultuurhistorische waarden. Hiermee zijn de waardevolle cultuurhistorische elementen in het park goed beschermd.

Er is een wens om in het park een ruimtelijke verwijzing naar de plek van het voormalige landhuis te realiseren, waarbij er ook een ruimtelijke relatie met de Heemtuin wordt gelegd. De plek van het voormalige Bethaniënklooster kan eveneens door een creatieve verwijzing zichtbaar worden gemaakt. Het bestemmingsplan maakt met een binnenplanse afwijking (zie paragraaf 5.2.3) het oprichten van kunstobjecten (zoals verwijzingen naar historisch waardevolle plekke) mogelijk.