Wenum Wiesel en buitengebied

3.7 Cultuurhistorie

Het bestemmingsplangebied 'Wenum Wiesel en buitengebied' is bijzonder rijk aan waardevol cultuurhistorisch erfgoed. Qua cultuurhistorie is het zelfs een van de meest waardevolle gebieden van de gemeente Apeldoorn. In de Cultuurhistorische Analyse (CHA) die in het voorjaar van 2010 is opgesteld, zijn de cultuurhistorische waarden geïnventariseerd en beschreven.

Het blijkt dat de waarden veelvormig zijn en verspreid liggen over een groot deel van het gebied. Er zijn waardevolle objecten (zoals boerderijen, woonhuizen, bedrijfsgebouwen, bruggen en molens), waardevolle structuren (zoals sprengenbeken, een oud spoortraject, groenstructuren en de restanten van een nimmer voltooide rijksweg) en ook zijn er deelgebieden die een hoge integrale cultuurhistorische waarde vertegenwoordigen.

De belangrijkste en meest in het oog springen cultuurhistorisch waardevolle ensembles worden hieronder kort beschreven.

3.7.1 Gemeentelijk beschermd dorpsgezicht Wiesel

Wiesel wordt gekenmerkt door een kleinschalig coulisselandschap met hoge cultuurhistorische, landschappelijke en natuurlijke waarden. Binnen het gebied is sprake van een waardevol historisch nederzettings- en landschapsbeeld, dat een grote samenhang vertoont tussen de historische ruimtelijke structuren, de karakteristieke historische bebouwing en de groenelementen. Dit alles vormt een geheel, dat van algemeen belang is voor de gemeente Apeldoorn door zijn schoonheid, cultuurhistorische waarde en markante eigen karakter. Voorts is er binnen het gebied Wiesel sprake van gebieden met een hoge archeologische verwachting.

Er is daarom sprake van historisch-ruimtelijke, situerings-, cultuurhistorische en archeologische waarden. De binnen het gebied aanwezige historische componenten kenmerken zich door hun onderlinge samenhang, gaafheid en herkenbaarheid.

Figuur 3.7 - Grens gemeentelijk beschermd dorpsgezicht Wiesel

3.7.2 Apeldoorns kanaal

Het Apeldoorns kanaal vormt een markant, langgerekt lint op de overgang van de Veluwezoom naar het stroomgebied van de IJssel en is gelegen in zes gemeenten. Het is een van de vele kanalen die in de 19de eeuw in Nederland zijn gegraven met de bedoeling de nieuw ontsloten gebieden tot ontwikkeling te brengen. Als zodanig is het een belangrijk cultuurhistorisch monument.

Voor de toevoer van water zijn enkele aquaducten aangelegd om het water van verschillende beken over de Grift te leiden en in het kanaal te laten stromen. Deze waterstaatkundige voorzieningen verlenen het ensemble van Grift en kanaal een grote cultuurhistorische betekenis.

Het kanaal vormt de oostelijke grens van het bestemmingsplan.

3.7.3 Historische industrie

Tot in de 9de eeuw kende de oostelijke Veluwe, in het bijzonder het gebied tussen Apeldoorn en de Veluwezoom, een bloeiende ijzerindustrie. Het ijzer werd gewonnen uit klapperstenen, die in de stuwwal werden opgegraven in zogenaamde ijzerkuilen. Voor de productie van ijzer was veel houtskool en dus hout nodig. In het plangebied zijn nog diverse locaties aanwezig die herinneren aan de ijzerindustrie, zoals die van de voormalige Rotterdamsche Kopermolen en het Gerfa-Nemef fabrieksterrein.

De Wenumse watermolen (Rijksmonument) dateert uit de 14de eeuw. Oorspronkelijk was er sprake van een korenmolen, maar in de 18de eeuw werd de molen verbouwd tot kopermolen, waarbij tevens de molenvijver werd aangelegd. In 1917 werd het huidige gebouw opgericht en werd er uitsluitend graan gemalen. In 1972 werd de gemeente Apeldoorn eigenaar van de molen.

Op de Wenumsche Enk is nog een oude korenmolen uit de 19de eeuw aanwezig, genaamd 't Haasje (Rijksmonument).

De Huygensmolen is een voormalige papiermolen, gelegen aan de Meibeek. De molen stamt uit de 17de eeuw en is in 1886 verbouwd tot wasserij. Ook de Dijksgraafsmolen was een papiermolen. De molen werd door de Wieselsche beek aangedreven. In 1934 werd de molen afgebroken. Op de plek van de molen ligt nu restaurant De Sprengenhorst.

In het plangebied zijn ook nog enkele locaties aanwezig die herinneren aan de ijzerindustrie, zoals die van de voormalige Rotterdamsche Kopermolen en het Gerfa-Nemef fabrieksterrein.

3.7.4 Historische buitenplaatsen

Buitenplaats de Rotterdamsche Kopermolen (thans Eikenhorst) is ontstaan in de 18de eeuw bij de toen nog bestaande watermolen. Op het terrein werd een eenvoudig buitenhuis gebouwd, bestaande uit een koepel en twee zijkamers. Later zijn twee kleine vleugels toegevoegd. Ten oosten van het huis is een park in formele stijl aangelegd, met lanen en een klein sterrenbos langs de Zwolseweg. Later is een nieuwe vijver aangelegd. Rondom de nieuwe vijver verscheen een park in landschapsstijl. Het landhuis is in 1916 gesloopt en vervangen door een huis dat dichter bij de Zwolsche Weg lag. Ook dit is inmiddels gesloopt, op de plaats is recent een nieuwe villa gebouwd. Bewaard gebleven zijn het koetshuis uit 1803 en de boerderij uit 1728. Beiden zijn aangewezen als Rijksmonument. Belangrijke delen van het landschapspark en mogelijk ook elementen van het formele park zijn nog steeds aanwezig. Het geheel is van grote cultuurhistorische waarde.

Rond 1900 zijn nog drie buitenplaatsen aangelegd. De buitenplaats Aurora is aangelegd op een voormalig heideveld aan de Zwolseweg en past in het beeld van ontginningslandgoederen dat op veel plaatsen in ons land aangetroffen kan worden. Voor zover bekend zijn geen gebouwen of resten van de landschappelijke aanleg op het terrein meer aanwezig. Wel is een landhuis uit 1978 aanwezig, dat waarschijnlijk een ouder landhuis verving.

Bij Wiesel zijn twee buitenplaatsen gesticht, beide aan de Greutelseweg. Het rond 1900 gebouwde landhuis De Zandhegge is door brand verwoest in de Tweede Wereldoorlog en niet meer opgebouwd. Het koetshuis werd verbouwd tot woonhuis van de jachtopziener en kreeg de naam 't Jachthuis. Tot de buitenplaats behoorde ook het woonhuis Het Olde Loover (Greutelseweg 52) uit 1935. Landhuis De Ploeg tenslotte is gebouwd in 1911. Alle drie deze panden zijn aangewezen als gemeentelijke monumenten.

3.7.5 Cultuurhistorisch waardevolle bebouwing

In het gebied bevindt zich een groot aantal panden dat is aangewezen als Rijksmonument, Gemeentelijk Monument, als Beeldbepalend Pand in het beschermde dorpsgezicht van Wiesel of als Karakteristiek pand in het vigerende bestemmingsplan. Naast reeds genoemde Rijksmonumenten betreft het onder andere een molenaarswoning uit 1708 en diverse boerderijen en woonhuizen uit de 19de en 20ste eeuw.

Naast de aangewezen monumenten en beeldbepalende panden zijn er nog diverse gebouwen en objecten in het plangebied aanwezig die geen specifieke status genieten, maar wel aanmerkelijke cultuurhistorische waarde hebben en karakteristiek zijn voor het gebied. Het betreft bijvoorbeeld oude boerderijen, landarbeiderswoningen en een voormalige wasserij.

3.7.6 Wenumsche Beek en Wenumsche Enk en omgeving

De Wenumsche Beek is een grotendeels kunstmatig aangelegde sprengenbeek, bedoeld om watermolens aan te drijven. De bovenloop van de beek met de sprengkoppen ligt in het beschermd gezicht van Wiesel, van waaraf de benedenloop oostwaarts naar de Grift toe loopt via het landgoed De Rotterdamsche Kopermolen (Eikenhorst) en de Wenumse watermolen. Rondt de beek bevind zich nog een grotendeels gaaf historisch cultuurlandschap, met daarin diverse monumenten en waardevolle objecten. Ook is in dit gebied sprake van aanzienlijke natuurwaarden. Min of meer direct ten noorden van het beekdal ligt het historische akkergebied van de Wenumsche Enk, waarvan het historische reliëf en openheid nog vrijwel intact zijn. Op de enk staat de windmolen 't Haasje.

3.7.7 Cultuurhistorisch waardevolle historische infrastructuur

Behalve het Apeldoorns Kanaal de Wenumsche Beek is er in het plangebied nog veel meer cultuurhistorisch waardevolle historische infrastructuur (of de relicten daarvan) te vinden. Voorbeelden zijn diverse eeuwenoude wegen, het nog in het landschap herkenbare tracé van de nooit voltooide rijksweg ten westen van de Zwolseweg, de voormalige spoorlijn ten oosten van de Oude Zwolseweg, de Koningsbeek en de in de 14e eeuw gegraven Grift. Enkele wegen zijn onverhard.