Bestemmingsplan Kleine Dorpskernen Ten Boer

3.2 Lellens

Op 27 september 1991 is het dorp Lellens aangewezen als beschermd dorpsgezicht. Het aanwijzingsbesluit met bijbehorend kaartmateriaal is als bijlage toegevoegd. Het gebied waarop de aanwijzing betrekking heeft omvat een kenmerkende dorpsstructuur die wordt gevormd door de dorpswierde en het voormalige borgterrein.

3.2.1 Ontstaansgeschiedenis

Het dorp Lellens ligt in het noordelijk deel van de gemeente Ten Boer, ten noorden van de hoofdkern Ten Boer, ten westen van Ten Post en ten oosten van Sint Annen. Aan de noordzijde van Lellens ligt het buurtschap Hemert, een kleine, met erfbeplanting omzoomde nederzetting met een drietal boerderijen, gelegen op een wierde. Het Lellenstermaar, direct ten zuiden van Lellens, is in eigendom van en in beheer en onderhoud bij het Waterschap Noorderzijlvest.

Lellens is gelegen in het wierdenlandschap. De wierde waarop Lellens is ontstaan maakt deel uit van de wierdenreeks Usquert-Kantens-Middelstum-Lutjewijtwert-Lellens die is gelegen op de in noord-zuidrichting lopende kwelderrug langs de voormalige stroomgeul de Fivel. Het landschap in de omgeving van Lellens is open en vlak. De wierden zijn door hun hoogte vaak op verre afstand zichtbaar. De wierde van Lellens is 1,2 meter boven NAP hoog. Ten opzichte van het omringende landschap zijn de hoogteverschillen gering en nauwelijks waar te nemen. Alleen aan de zuidkant van de Kerklaan zijn door afgravingen hoogteverschillen zichtbaar.

Huis te Lellens (bron: Huis te Lellens Wikipedia)

3.2.2 Ruimtelijke karakteristiek

Kenmerkend voor Lellens is het contrast tussen de bebouwde kavels en de openheid van het omliggende landschap. Het dorp manifesteert zich daardoor scherp ten opzichte van het omringende gebied als een ruimtelijke eenheid. Alleen ten noordwesten van het voormalige borgterrein ligt een boerderij met aan de kant van de wierde erfbeplanting. Overigens is het landschap onbebouwd en is in alle richtingen de openheid van het omliggende landschap goed zichtbaar.

Structuurkaart Lellens

Het gebied rond Lellens is alleen bestemd voor agrarisch gebruik. In het bestemmingsplan Buitengebied is in de beschrijving in hoofdlijnen opgenomen dat de visuele relatie tussen het beschermde dorpsgezicht van Lellens en de nabije omgeving gehandhaafd dient te blijven.

In de huidige ruimtelijke structuur van Lellens is de historische ontstaansgeschiedenis duidelijk herkenbaar, mede omdat uitbreidingen van het dorp achterwege zijn gebleven. De wierde-afgravingen die rond de eeuwwisseling in de meeste wierdedorpen plaatsvonden, bleven in Lellens bijna geheel achterwege, omdat de wierde in die tijd reeds volledig bebouwd was en bovendien slechts een geringe hoogte kende. Alleen ten zuiden van de Kerklaan zijn enkele percelen afgegraven.

Lellens behoort tot de blokvormig verkavelde wierden. De ruimtelijke structuur komt voort uit de blokvormige verkavelingsstructuur van de omgeving. Twee centraal op de wierde loodrecht kruisende assen, de oprijlaan naar het voormalige borgterrein en de Kerklaan, bepalen de opzet van de nederzetting. De Borgweg is de hoofdas van het dorp en fungeert als uitvalsweg naar de dorpen in de omgeving. In deze opzet, met als basis de kruising van de assen, is in tegenstelling tot de meeste andere wierdedorpen in Lellens niet de kerk, maar het kruispunt van deze beide assen centraal op de wierde gelegen. De kerk, gebouwd in de 17e eeuw aan de rand van de wierde, neemt hierdoor een decentrale positie in.

De kruising van de assen wordt sterk geaccentueerd door de intensieve beplanting langs de oprijlaan en de Kerklaan. De beplanting wordt gevormd door een regelmatige rij ingeknotte bomen langs de oprijlaan. In afwijking van de inhoud van de aanwijzing tot beschermd dorpsgezicht zijn de bomen langs de Kerklaan gekapt en vervangen door nieuwe aanplant.

De oprijlaan naar het voormalige borgterrein (bron: Huis te Lellens Wikipedia)

De kerk vormt de visuele afsluiting van de Kerklaan, die daarmee de enige besloten ruimte vormt binnen het dorp. De oprijlaan daarentegen wordt, omdat het borghuis is gesloopt, gekenmerkt door een open einde. Aan de zuidzijde van het dorp, tussen de Borglaan en het Lellenstermaar, is een terrein ingericht als speelterrein en ontmoetingsplek.

De Borgweg, de hoofdas in het verlengde van de Kerklaan, is door de langs strakke rooilijnen gelegen bebouwing het meest duidelijk herkenbaar. De panden liggen langs beide zijden van de weg direct aan de straatverharding en bestaat uit één bouwlaag onder een langsgericht zadeldak met wolfseinden. Uit de regelmatige ligging van de typerende kleine huizen is een gereglementeerde ontwikkeling onder invloed van de borg te vermoeden. De ruimtelijke structuur wordt verder gekenmerkt door het relatief smalle en steenachtige profiel in contrast met de Kerklaan aan de westzijde en een open einde aan de oostkant, waar een brug de toegang tot het dorp markeert. De heldere ruimtelijke opbouw wordt slechts verzwakt door de sloop van een pand en de terugrooiing van twee panden ten oosten van de kruising. In het bestemmingsplan zijn verplichte voorgevelrooilijnen opgenomen voor de oorspronkelijke bebouwing. De teruggerooide panden hebben deze verplichting niet. Het is wenselijk om bij (vervangende) nieuwbouw op deze locaties de oorspronkelijke rooilijn weer aan te houden.

In het verlengde van de oprijlaan maakt de Borgweg een scherpe knik naar links en loopt hier evenwijdig langs de Kerklaan. In de ligging van de panden aan ondiepe voortuinen is te zien dat ze later aan de dorpsstructuur zijn toegevoegd. Het ruimtelijk karakter van dit deel van de Borgweg kenmerkt zich door openheid en groen omdat de bebouwing op ruimere afstand van elkaar is gelegen.

Aan de zuidzijde van dit deel van de Borgweg bevinden zich twee panden die van de weg gescheiden zijn door een lage haag. De bomen langs de Kerklaan en het kerkgebouw vormen door de verhoogde ligging ten opzichte van de weg een dominante begrenzing binnen de ruimte-opbouw bij dit deel van de Borgweg. De licht hellende kavels tussen de Borgweg en de Kerklaan zijn in gebruik als moes- en siertuinen. Rond de kerk is het terrein ingericht als begraafplaats.

Het voormalige borgterrein is ingericht ten behoeve van de uitoefening van een agrarisch bedrijf. De oprijlaan en het deel waarop het bewaard gebleven schathuis is gelegen zijn bij de afgravingen gespaard. Het vrijgelegen schathuis maakt onderdeel uit van het agrarisch bedrijf. Ten behoeve van de uitoefening van het bedrijf is aan de noordzijde van het schathuis een ligboxenstal gerealiseerd.

De overige delen van het terrein zijn voor het grootste deel tot op het niveau van het omringende landschap afgegraven en niet meer als zodanig herkenbaar. Op de noord- en westpunt van het borgterrein zijn nog enkele restanten zichtbaar. Hier is onder meer door kleine hoogteverschillen en lage ingeknotte, respectievelijk middelhoge bomen, de omtrek van het voormalige borgterrein terug te vinden. De restanten zijn van belang, omdat er een goed beeld ontstaat van de openheid en de schaal van het terrein in relatie met de aangrenzende kleinere schaal van de dorpsstructuur.

Bebouwing van cultuurhistorische waarde

Het bebouwingsbeeld van de dorpskom van Lellens is over het geheel genomen gaaf. De aanwezige bebouwing bestaat voornamelijk uit 19e en 20ste eeuwse panden die grotendeels zijn opgetrokken uit rode baksteen en niet hoger zijn dan één bouwlaag met een langsgericht zadeldak met wolfseinden. De panden zijn vrijstaand, maar zijn wel dicht op elkaar gebouwd, in een rechte rooilijn langs de Borgweg. Nieuwbouw heeft nauwelijks plaatsgevonden. Alleen aan de Borgweg, op de hoek waar de Borgweg afbuigt, is recentelijk een woning gebouwd in een traditionele bouwstijl. De bouwkundig-historische kwaliteit van de woningen is vrijwel overal even hoog. Dit betekent dat de bouwkundige detaillering overeenstemt met het wat betreft rooilijn, bebouwingsvorm en bebouwingsbeeld karakteristieke bebouwingsbeeld. De meeste panden zijn beeldbepalend. Bij het kruispunt is een opslagschuur voor landbouwmachines met een lagere bouwkundige kwaliteit, maar deze is eveneens beeldbepalend.

Naast haar typische bebouwing en structuren, die op grond van het beschermd dorpsgezicht worden beschermd, heeft Lellens nog een tweetal rijksmonumenten. Het eerste monument is het monument op het voorterrein van de voormalige borg van Lellens uit 1687. Het gaat hier om een rechthoekig schathuis met een hoog schilddak aan de Borgweg 15. Het schathuis is een restant van de borg die afgebroken is aan het eind van de 19e eeuw. Het schathuis is toegankelijk via de Borglaan en een gemetselde brug. Aan het begin van de Borglaan staan twee hekposten met het wapen 'Klinker-Lellens'.

Het tweede monument is de Nederlands Hervormde Kerk aan de Borgweg 17. De kerk is gebouwd in 1667, wat blijkt uit een stichtingssteen in de zuidwand.

De kerk van Lellens (bron: website Vrouger)

De panden aan de Borgweg 23 en de Borgweg 22 kunnen worden aangemerkt als karakteristieke panden. Nummer 23 is een voormalige pastorie en nummer 22 is het voormalige armhuis met dorpsput.

3.2.3 Functionele karakteristiek

Lellens is één van de kleinste dorpen in de gemeente Ten Boer met circa 95 inwoners en 30 woningen. Het dorp heeft in hoofdzaak een woonfunctie, alle huizen worden bewoond. In Lellens is geen detailhandel. De inwoners zijn voor de dagelijkse voorzieningen voornamelijk aangewezen op omliggende dorpen als Bedum en Ten Boer. Maatschappelijke en recreatieve voorzieningen zijn er in de vorm van een Nederlands Hervormde Kerk. De kerk wordt gebruikt voor diensten, maar ook als vergaderruimte voor de dorpsvereniging. Verder is er aan de zuidzijde van de Borgweg tussen de Borglaan en het Lellenstermaar een terrein ingericht als speeltuin en ontmoetingsplek. Daarbij is ook een speeltuingebouw aanwezig. Op het voormalige borgterrein en aan de noordwestrand van het dorp bevinden zich twee melkveehouderijbedrijven.