Bestemmingsplan Kleine Dorpskernen Ten Boer

3.1 Garmerwolde

3.1.1 Ontstaansgeschiedenis

Garmerwolde ligt in het zuidwesten van de gemeente Ten Boer, ten zuiden van het dorp Thesinge. Het dorp is gelegen aan het Damsterdiep. De verklaring van de naam Garmerwolde zou de verwantschap kunnen zijn met een familienaam. Bij het dorp stond de borg Gelmersma. In 1301 is sprake van Gedmerawalda, later van Germerwolde. De achtervoeging 'wolde' wijst vermoedelijk op een hier vroeger aanwezig bosrijk gebied.

Garmerwolde is van oorsprong een typisch boerderijdorpje, ontstaan op een oeverwal, circa 1200 na Christus. In die tijd kwam een nieuw godsdienstig elan over West Europa, dat in de tweede helft van de 12e eeuw ook de provincie Groningen bereikte. In die tijd werden veel kloosters gesticht. Het klooster Germania van Thesinge (1183) is zelfs vernoemd naar Garmerwolde, dat rond 1300 nog Gedmerawalda heette. Garmerwolde zelf heeft echter nooit een klooster gehad. Wel stond in het dorp een zogenaamd 'voorwerk' (boerderij) van het klooster Bloemhof te Wittewierum.

De bebouwing in Garmerwolde bestaat tot in de 19e eeuw voornamelijk uit een aantal boerderijen gelegen aan de Dorpsweg en een rijtje woningen aan het Damsterdiep. Het dorp Garmerwolde is zich, ondanks allerlei activiteiten rondom, pas na 1850 verder gaan ontwikkelen. Zelfs het graven van het Damsterdiep in 1425 heeft in het begin geen echte invloed gehad. Na 1850 ontstaat er wel enige lintbebouwing tussen de bestaande boerderijen en heeft zich, onder invloed van de toenemende scheepvaart, ook langs het Damsterdiep (Oude Rijksweg) woningbouw ontwikkeld. Zodoende ontstond voldoende draagkracht voor onder meer een nieuwe school (aan de Dorpsweg).

Tussen 1870 en 1876 wordt ook het Eemskanaal gegraven. In het verlengde van de Dorpsweg wordt een brug over dit kanaal gelegd, waardoor Garmerwolde haar doorgaande wegverbinding in zuidwestelijke richting blijft behouden en er nog verdere uitbreiding plaatsvindt in de vorm van enkele boerderijen aan de Geweideweg tussen het Damsterdiep en het Eemskanaal. De Nederlands Hervormde Kerk wordt aan het eind van de 19e eeuw uitgebreid met een pastorie met neoclassicistische elementen.

De aanwezigheid van het Damsterdiep en de daarbij behorende vervoersmogelijkheden leidt in 1876 tevens tot de bouw van een, uit drie ovens bestaande, kalkfabriek ten noorden van Garmerwolde richting Ten Boer. Deze kalkfabriek heeft de produktie in 1976 gestaakt, nadat het Damsterdiep voor de grote scheepvaart ongeschikt was geworden en het transport via het verder weg gelegen Eemskanaal te duur bleek.

Van 1900 tot 1940 vindt er verdere verdichting plaats aan de Dorpsweg en langs het Damsterdiep. Nabij de brug over het Eemskanaal wordt een rijtje van ongeveer tien woningen gebouwd. Na de verbreding van het Eemskanaal, rond 1948, is de eerder genoemde brug komen te vervallen, waardoor dit rijtje woningen in een uithoek is komen te liggen.

In het dorp wordt het aantal voorzieningen verder uitgebreid met enkele winkels en een bank. Voor de verwerking van landbouwprodukten wordt een zuivelfabriek met kaasmakerij in het dorp gebouwd, die echter niet lang in bedrijf is geweest (1906-1919).

3.1.2 Ruimtelijke karakteristiek

Garmerwolde heeft zowel de elementen van een wierdedorp in zich als van een streekdorp met kleine en grootschalige bebouwingselementen. Deze wierde is minder hoog en minder scherp begrensd dan oudere wierden. Over de wierde loopt de huidige Dorpsweg waarlangs tevens enkele boerderijen staan. De ontsluiting van Garmerwolde vindt plaats middels de bovengenoemde Dorpsweg richting Thesinge en haaks daarop de Oude Rijksweg langs het Damsterdiep. Deze wegen bepalen de hoofdstructuur van Garmerwolde. Functioneel gezien is er in de eerste plaats een grote relatie met het agrarische gebied. Daarnaast zijn er diverse kleine vormen van bedrijvigheid aanwezig.

Structuurkaart Garmerwolde

Door de bouw van een aantal boerderijen in min of meer geconcentreerde vorm aan de Dorpsweg is de nederzetting Garmerwolde ontstaan. Deze boerderijen vormen daardoor historisch gezien het raamwerk van Garmerwolde. Vooral opvallend is dat deze boerderijen aan de weg liggen in plaats van 'vrij in het veld'. Dit is ontstaan doordat de huidige Dorpsweg heeft gefungeerd als ontginningsas voor het omliggende gebied. Kenmerkend voor de boerderijen zelf is dat ze relatief groot zijn, altijd één laag hoog zijn en afgedekt door een kap. Tussen de boerderijen zijn woningen gebouwd waarmee het lint steeds meer in- en opgevuld is. Kenmerkend voor deze bebouwing is dat ze vooral in vergelijking met de boerderijen veel kleinschaliger is en op kleinere kavels is gebouwd. Hoewel heel verschillend qua verschijningsvorm zijn alle woningen één laag hoog en afgedekt met een kap.

De bebouwing langs de Oude Rijksweg ofwel langs het Damsterdiep is te typeren als de bebouwing langs de Dorpsweg. De sfeer langs deze straat is echter wezenlijk anders door de situering aan het Damsterdiep. Als gevolg van de aanleg van de provinciale weg is bovendien de doorgaande functie van de Oude Rijksweg weggevallen.

Vanaf de jaren vijftig tot en met de jaren negentig zijn ongeveer elke tien jaar kleine planmatige uitbreidingen gerealiseerd. Dit begon begin jaren vijftig met bebouwing langs de Hoofdweg, tussen de school en de noordrand van het dorp en haaks daarop het eerste deel van de W.F.Hildebrandstraat. Langs de Hoofdweg zijn enkele vrijstaande woningen en een twee-onder-één-kap woning gerealiseerd. Het eerste deel van de W.F.Hildebrandstraat bestaat uitsluitend uit twee-onder-één-kap woningen, één laag hoog met een kap. In de jaren zestig is dit doorgezet met een rij twee-onder-één-kap woningen vanaf het clubgebouw van het sportterrein tot waar nu de L.van der Veenstraat is. De L.van der Veenstraat is gerealiseerd in de jaren zeventig, haaks op wat toentertijd de kop van de W.F.Hildebrandstraat was. Ook dit zijn twee-onder-één-kap woningen. In de jaren tachtig en negentig wordt weer verder gebouwd aan de W.F.Hildebrandstraat.

Nog iets recenter is het nieuwbouwplan Koningsheert afgerond, aan de Dorpsweg in het midden van het dorp, grenzend aan het centrum. Dit betreffen vrijstaande woningen, afgewisseld met twee-onder-één-kap woningen.

Tot slot heeft Garmerwolde nog enkele cultuurhistorische elementen. In de eerste plaats betreft dit de Nederlands Hervormde Kerk, met toren en kerkhof, gelegen aan de uiterste westpunt van het dorp.

Hervormde kerk met vrijstaande toren (bron: Kerk van Garmerwolde Wikipedia)

Daarnaast zijn er nog drie karakteristieke panden, welke niet als monument zijn bestempeld, maar vanwege onder andere hun geschiedenis van cultuurhistorische waarde zijn. Dit zijn de voormalige zuivelfabriek aan de Dorpsweg 41a, welke nu als atelier in gebruik is en de dokterswoning met serre aan de Dorpsweg 8. Tot slot moet genoemd worden de Openbare Lagere School met de 'bovenmeesterswoning' aan de Dorpsweg 60. Dit meerdere malen veranderde schoolgebouw is in 1972 geheel gemoderniseerd.

Naast haar markante gebouwen heeft Garmerwolde tevens een aantal zogenaamde 'karakteristieke open ruimten'. In Garmerwolde zijn dit de voorterreinen bij de eerder genoemde boerderijen en het open gebied ten westen van de Nederlands Hervormde Kerk. Bebouwing van deze open ruimten betekent dat het beeld en de beleving van Garmerwolde zoals het nu is, aangetast zou worden. Hetzelfde geldt voor de 'gave dorpsranden' van Garmerwolde: langs de gehele Dorpsweg, behalve ter plaatse van de uitbreiding en langs de Oude Rijksweg/Damsterdiep.

3.1.3 Functionele karakteristiek

Garmerwolde heeft circa 540 inwoners en kent circa 215 woningen. Het dorp is voor de dagelijks goederen in grote mate aangewezen op centra in de omgeving zoals Ten Boer en Groningen. Er is nog bedrijvigheid in het dorp, vaak in de vorm van kantoor en/of bedrijf aan huis. Aan de Dorpsweg zit een handel in paardentrailers. Daarnaast heeft Garmerwolde enkele openbare voorzieningen. Dit betreft een kerk, een school, een dorpshuis en een begraafplaats. Ondanks het feit dat er relatief weinig bedrijvigheid is en het hier een dorpsomgeving betreft wordt toch rekening gehouden met de mogelijkheid dat, met name in het dorpscentrum, (eventueel) meer bedrijvigheid kan plaatsvinden. Een en ander is geregeld via een 'mengbestemming' Gemengd.