Noord

2.2 Ruimtelijke structuur

2.2.1 Ruimtelijke structuur buurten

2.2.1.1 Algemeen

De huidige structuur van Noord wordt voornamelijk bepaald door de geïsoleerde ligging en de uiteenlopende vormgeving van de verschillende woonbuurten. Deze zijn als een soort 'wooneilanden' in een groene omgeving te typeren. De zeer ruime opzet van het straatprofiel van de hoofdwegen (de afstand tussen de aanliggende bebouwing is vaak meer dan 100 meter) en het feit dat er in de meeste gevallen achterkanten of zelfs geen gebouwen aan de hoofdwegen zijn gesitueerd kunnen eveneens worden gezien als een belangrijk kenmerk.

Afbeelding 2: de buurten in bestemmingsplangebied Noord

De verschillende buurten in Noord, met uitzondering van het historisch dorpje Orthen, zijn voornamelijk gebaseerd op het woonerf-concept, waarbij de straten zich opeenvolgend vertakken (boomstructuur). Over het algemeen is het gebruik van de openbare ruimte binnen de buurten zeer gedetailleerd bepaald. Parkeren en spelen worden bijvoorbeeld geregisseerd met duidelijk vormgegeven plekken. Doordat de architect vaak ook de openbare ruimte in zijn ontwerp betrok, is deze vaak vormgegeven op basis van individuele behoeftes en wensen. In veel gevallen vormt de openbare ruimte dan ook een resultante van de architectuur (elk huis zijn eigen verspringing die ook weer terug te vinden is in de openbare ruimte). Kenmerkend is de versnippering van de openbare ruimte, de onduidelijke structuur ten aanzien van voor- en achterkanten, de onduidelijke scheidingen tussen openbaar en privé en het introverte karakter van de 'wooneilanden'.

2.2.1.2 Bebouwingslint en Orthen

Binnen het plangebied is nog een oud historisch bebouwingslint aanwezig (Heinis, Herven, Schaarhuispad, Orthen en Engelsedijk). Een groot deel van de bebouwing aan dit lint heeft een historisch karakter. De bebouwing wordt gekenmerkt door het individuele karakter van de woningen en de diversiteit in architectuurstijlen. Dit geldt ook voor de bebouwing aan de Ketsheuvel.

De bebouwing die is gesitueerd rondom het Schaarhuisplein in Orthen behoort tot het bebouwingstype ‘tuindorpen en tuinwijken’. Kenmerkend voor dit bebouwingstype is de massavorm en het grote dakvlak. De gevel en het dakvlak hebben een horizontaal karakter. Dit komt voornamelijk tot uitdrukking in een doorlopend dak, een doorlopende goot met overstek en lage, liggende dakkapellen.

Een groot aantal woningen ten noorden van het fort Orthen en de woningen ten westen van de algemene begraafplaats behoren tot het bebouwingsthema ‘ambachtelijke traditionele (woon)bebouwing’. Deze woningen worden voornamelijk gekenmerkt door een eenvoudige, verticaal gerichte hoofdmassa, opgebouwd uit ambachtelijke metselwerk met relatief kleine openingen. De straten zijn op deze plekken vrij recht en symmetrisch.

De bebouwing in Orthen-Links kan eveneens worden gekarakteriseerd als ambachtelijke traditionele woningbouw. De wijk kent daarin een weinig gevarieerd programma. Slechts een aantal type woningen die in lange rijen zijn gebouwd bepalen hier de woonomgeving.

2.2.1.3 Geïndustrialiseerde bebouwing

Sterk beeldbepalend in Noord zijn verschillende woonbuurten gebouwd in 'geïndustrialiseerde stijl'. In deze buurten (met uitzondering van Orthen) zijn in de jaren ‘60 en ‘70 grote aantallen woningen (tot 500), zowel stedenbouwkundig als architectonisch, door een architectenbureau ontworpen. De deelgebieden werden dikwijls door één woningbouwvereniging of projectontwikkelaar met één aannemer gebouwd. Er werd gezocht naar meer variatie in woningtypen en in architectuur. De verschillende buurten kenmerken zich door hun uiteenlopende vormgeving en hun intieme karakter. Over het algemeen is er sprake van een sobere architectuur, gericht op een snelle productie. Opvallend is dat er op verschillende plekken binnen deze buurten bijzondere woontypen aanwezig zijn, zoals bungalows (o.a. langs Het Wielsem), kwadrantwoningen (De Gelaarsde Kat) en drive-inn woningen (de Rompert-west). Dit soort woningen leveren samen met de gestapelde bebouwing een bijdrage aan de variatie in Noord.

2.2.1.4 De Slagen, de Hambaken en de Buitenpepers

De eerste buurten die werden ontwikkeld zijn de Slagen, de Hambaken en de Buitenpepers. Deze woningen zijn nog duidelijk ontworpen met het oog op productie. Kenmerkend hierbij is met name de horizontale, eenvoudige gevelopbouw tussen de woningscheidende wanden. De Slagen was een experimenteel plan, gebaseerd op het vooral in Emmen ontwikkelde woonerfconcept. Aan de zuidzijde van deze wijk, aan de Bruistensingel, bevindt zich een opvallend hoogbouwcomplex.

In de Hambaken verschijnt een nieuwe plattegrondvorm, die meer inrichtingsmogelijkheden en meer bruikbaar vloeroppervlak oplevert. Deze wijk is erg ruim opgezet. Aan de oostelijke en noordelijke rand van de Hambaken zijn hoge flats gesitueerd.

De wijk de Buitenpepers kreeg een ander ontsluitingsprincipe dan de boomstructuur die in de Slagen werd gehanteerd. Hier was sprake van een net van gelijkwaardige weggetjes. Ook in de Buitenpepers komt een aantal hoogbouwcomplexen voor, namelijk langs de Rompertsebaan en de Bruistensingel.

2.2.1.5 De Rompert, de Donk, de Haren, de Reit en de Herven

De Rompert, de Donk, de Haren, de Reit en de Herven zijn ongeveer gelijktijdig ontwikkeld. In deze wijken is het woonerfconcept veel genuanceerder en ook gedetailleerder uitgewerkt, waardoor een kleinschalig beeld is ontstaan en de structuur onduidelijk is geworden. De woningen zijn afwisselend en vertonen een grote veelvormigheid. In deze wijken komt ook nauwelijks gestapelde bebouwing voor. De gestapelde bebouwing die aanwezig is, is maximaal vier bouwlagen.

De ontwikkeling van de Haren, de Donk en de Reit vond plaats in een tijd dat er steeds meer kritiek kwam op de stedenbouwkundige principes van de wederopbouw. Deze waren gericht op hoogbouw, uniformiteit en de auto. In De Haren, Donk en Reit is een tegenreactie duidelijk zichtbaar. Herbergzaamheid en natuur zijn belangrijke thema's die zich hebben laten vertalen in royale groenzones tussen de woonbuurten. In De Donk maakt water op veel plaatsen onderdeel uit van deze groenzones. De buurt De Donk wordt gekenmerkt door een woonerfachtig concept: de verharding in de straten ligt op één niveau en er is veel variatie in stedenbouwkundige ruimtes door veel verspringingen in de rooilijn, wisselende oriëntatie van woningen en korte rechtstanden en veel richtingveranderingen in het stratenbeloop. Daarnaast zijn bestaande landschappelijke elementen in het ontwerp geïntegreerd: de Slaagse Steeg (oude populierenlaan) aan de zuidzijde van Haren en Reit en de populierenrijen in de Ploossche Strip tussen Haren en Reit (die deels vervangen zijn door meer 'duurzame' bomen.

De oriëntatie van de bebouwing in De Donk is vrij eenduidig. De bebouwing richt zich op de woonstraten in de afzonderlijke woonbuurtjes. Deze buurtjes worden van elkaar gescheiden door water- en groenzones. De woningen zijn vrijwel overal met de achterzijde of met de (blinde) zijgevel gekeerd naar deze zones. Met name bij de entrees tot de wijk vanaf De Harendonkweg, bij de zuidentree tot De Donk via De Donksedreef en langs de Donksedreef ter hoogte van de Derde en Vierde Donk is de aanwezigheid van bebouwing die zich op de hoofdwegen oriënteert ruimtelijk ongewenst en draagt het ontbreken van contact tussen bebouwing en openbare ruimte bij aan een gevoel van onveiligheid.

In De Donk zorgen garageblokken, schuurtjes aan de voorzijde van de woningen, blinde gevels, gecombineerd met haakse parkeerplaatsen en snippergroen voor een anoniem karakter van de openbare ruimte. Contact tussen woning en openbare ruimte ontbreekt grotendeels.

De bebouwing in De Reit kent een veelheid aan type woningen. Ze zijn onder eenzelfde architectuur gebouwd, die zich kenmerkt door veel kleine muur- en dakvlakken en aanbouwen. De diverse woningtypen gaan min of meer verloren in deze architectuur zonder sterke vorm, zodat er uiteindelijk geen woningen zijn die zich duidelijk onderscheiden van anderen. Het grootste deel van de bebouwing in de Reit bestaat uit grondgebonden rijenwoningen, waarbij op veel plaatsen de schuurtjes aan de voorzijde van de woningen zijn gesitueerd. De oriëntatie van de bebouwing is nergens eenduidig. Zowel de hoofdroutes als de woonhofjes worden begeleid door voor-, zij- en achterkanten. De woningen staan wel stelselmatig met achter- of (blinde) zijkanten naar het groen en water in de buurt gekeerd. Wel zijn er recentelijk woningen gesloopt en vervangen door appartementencomplexen van vier lagen hoog om een meer gevarieerde opbouw van de buurt te realiseren.

De Haren bestaat uitsluitend uit woonbebouwing. Slechts bij de entree aan de Ploossche Hof is een fysiotherapiepraktijk gelegen. Dit om de entree enigszins te verbijzonderen. De Haren bestaat uit zes buurten die (primair) door de centraal in de wijk gelegen ontsluitingsweg worden ontsloten. Deze is gelegen in een groene setting, De woonbebouwing bestaande uit rijwoningen in twee bouwlagen met kap. Deze is in de gehele wijk nagenoeg identiek. De op verschillende locatie in De Haren staande garageboxen detoneren in de ruimtelijke opzet van De Haren. Zij dragen in onvoldoende mate bij de ruimtelijke kwaliteit. In het recente verleden zijn ideeën ontwikkeld voor specifieke vormen van woningbouw op deze locaties. Tot op heden heeft dit nog niet tot haalbare plannen geleid.

De wijk De Rompert dateert uit de vroege jaren '70. Het (winkel)centrum is gebouwd in 1972 en maakt ruimtelijk onderdeel uit van een groter gebied waarin ook circa 250 woningen en een wijkpark zijn gelegen. Een klein deel van deze woningen werd pas later, rond 1985, samen met enige kantoorruimten, tot stand gebracht.

De woonbebouwing in de Herven wordt ook wel de 'villabuurt' van Noord genoemd. Deze villabuurt bestaat uit seriematige bouw waar het rijwoningen, geschakelde woningen en twee-onder-een-kap woningen betreft. Aan de noordzijde, aansluitend aan het natuurgebied de Heinis en aan de westzijde, aan de zijde van het voormalige ziekenhuis Carolus en het verzorgingstehuis De Herven bestaat de bebouwing overwegend uit individuele woningen. De ruimtelijke structuur kan opgevat worden als bebouwing aan de rand met daarin noord-zuid gelegen bebouwingsstroken.

2.2.1.6 De Morgen

De Morgen is de laatste buurt die in Noord is ontwikkeld. Ook hier is nog steeds het woonerf-concept zichtbaar. Het noordelijke deel van deze wijk bestaat uit individuele woonbebouwing. Hier is ook de donk van de voormalige Empelse Hut ingepast. Individuele woonbebouwing komt ook voor in de noordrand van de Hambaken, in Orthen (rondom de kerk en ten zuiden van de Sint Teunislaan) en in de Herven.

2.2.1.7 Inbreidingslocaties

In de loop der tijd zijn in Noord enkele lege plekken ingevuld met kleinschalige woningbouwprojecten. Deze 'inbreidingen' zijn te zien aan de Wethouder Schuurmanslaan, de Klokkenlaan, de Salvator Allendelaan en Het Wielsem. Gerealiseerd te midden van een bestaande (en oudere) woonomgeving, levert de architectonische uitwerking van de woningen vaak een opvallende contrastwerking op.

2.2.1.8 Winkelcentra en overige niet-woonfuncties

Centraal in Noord bevindt zich winkelcentrum De Rompert. Het winkelcentrum past perfect in de ‘eilandfilosofie’ die Noord typeert: naar binnen gekeerd, omgeven door groen, parkeerruimten en wegen, en op zichzelf goed functionerend. In het westen van het plangebied komt nog een klein winkelcentrum (Het Wielsem) voor.

Naast de winkelcentra zijn er nog diverse ‘autonome' gebouwen in het plangebied aanwezig. Voorbeelden van dit soort gebouwen zijn de neo-romaanse San Salvatorkerk, scholen (zoals het Jeroen Bosch College) en het wijkhuis in de Hambaken. Deze bebouwing wordt gekenmerkt door het feit dat zij weinig relatie heeft met de omgeving; elk gebouw staat op zichzelf. Ook voor de woonwagenlocaties in De Donk en De Hambaken geldt dat deze weinig relatie hebben met de omgeving.

In het plangebied zijn twee sportparken aanwezig, waar kleinschalige bebouwing aanwezig is. De sportparken zijn gelegen ten zuiden van de Hambaken en ten noorden van de Donk. Ook op de 19e eeuwse begraafplaats Groenendaal, ten zuiden van fort Orthen is slechts sporadisch bebouwing aanwezig.

2.2.2 Verkeersstructuur

De Bruistensingel, Hambakenweg en Orthen hebben een wijkoverstijgende functie en zijn een aantal van de entrees van de stad. Ook de Zandzuigerstraat heeft een wijkoverstijgende functie. In de 'Koersnota Hoofdinfrastructuur' van de gemeente 's-Hertogenbosch zijn deze wegen aangewezen als 'doorstroomas'. Een doorstroomas vangt als eerste het verkeer van de “Ruit” (snelwegen en randweg rondom de stad) op en zorgt er vervolgens voor dat het verkeer zich verdeelt over de verschillende wegen in de Bossche wijken.

Ter hoogte van het viaduct Bruistensingel, op de grens tussen de stadsdelen Oost en Noord is het NS-station 's-Hertogenbosch Oost gelegen. Dit station is in de jaren tachtig van de vorige eeuw gebouwd. Met name mensen met herkomst uit of bestemming in de stadsdelen Noord, Maaspoort, Oost en delen van Rosmalen maken gebruik van dit station. Daarnaast vervult het station een belangrijke rol van omliggende scholen, kantoren en het sportpark De Vliert. De Rompertsebaan, de Bruistensingel, de Hambakenweg en de weg Orthen hebben een belangrijke functie voor het openbaar vervoer.

De Bruistensingel, Hambakenweg en Orthen zijn niet alleen belangrijke autoroutes, maar vormen ook belangrijke fietsroutes. Deze fietsroutes maken deel uit van het hoofdfietsroutenetwerk. Andere belangrijke fietsroutes lopen via de Romperstebaan en de Klokkenlaan, over de Harendonkweg en Balkweg en over de Zevenhontseweg en de Sint Teunislaan.

2.2.3 Groen- en waterstructuur

Het groen in en om Noord verhoogt de leefbaarheid en heeft een recreatieve functie voor de bewoners van Noord. De wijk Noord wordt gekenmerkt door relatief veel groen. Binnen de wijk is een aantal groenelementen aanwezig met een grote betekenis voor de wijk of zelfs de stad.

De Heinis

Tussen de bebouwde kommen van 's-Hertogenbosch en Rosmalen ligt aan de Bruistensingel het natuurgebied de Heinis. De Heinis ligt midden in het overgangsgebied tussen het zand- en rivierkleilandschap. De Heinis is een gebied van vijftig hectare, dat als een groene slurf de stad binnenkomt. Het natuurgebied is gespaard gebleven tijdens de grootschalige woningbouw en bouw van bedrijven in de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw. Voorkomende landschapselementen zijn dijken, bosjes, struwelen en houtwallen. Het belangrijkste element hierin vormt de Oude Maasdijk met zijn wielen aan weerszijden, die duiden op dijkdoorbraken en dijkverleggingen in het verleden.

De Heinis maakt deel uit van de ecologische hoofdstructuur

Ploossche Park

Het belangrijkste groen en water in het noordoostelijke deel van wijk wordt gevormd door het Ploossche Park met de centraal gelegen Ploossche Plas, een voormalige zandwinput die zand heeft geleverd voor het bouwrijp maken van de wijk. Rondom de plas ligt een parkgebied. Vanuit De Donk is het parkgebied nauwelijks beleefbaar doordat het verstopt ligt achter de woningen van De Donk en de bebouwing van De Ploosche Hof.

Het parkgebied kent groene uitlopers naar de omringende woongebieden, zoals de Ploossche Strip, die de scheiding vormt tussen De Haren en De Reit. Door zijn breedte, ligging tussen twee woonbuurten en de aanwezigheid van een grote basketbalkooi als speelvoorziening vervult deze groenzone een centrale functie voor de wijk.

Groenzone langs De Donksdreef onder hoogspanningslijn

In deze groenzone is de belemmerde strook van de hoogspanningslijn 's-Hertogenbosch-noord - Oss gecombineerd met de waterberging voor de wijk. De zone loopt door De Donk tussen De Harendonkweg en het park. Ten westen van De Donk zet de groenzone zich voort.

Rompertpark

Het Rompertpark is een buurtpark van circa 2 hectaren met diverse rondgaande wandelpaden, dat vanaf drie kanten toegankelijk is: vanuit het noorden (de wijk De Morgen), het oosten (Zesde Rompert) en het zuiden (woongebied Rompertpark). Met name voor de dichtbebouwde woongebieden Rompertcentrum en Rompertpark heeft het park een belangrijke functie als uitloopgebied.

Andere belangrijke groenstructuren worden gevormd door het fort Orthen en begraafplaats en de groenzone langs Rijksweg A59.