Kom Engelen - Haverleij

2.1 Ontstaansgeschiedenis

Dorp Engelen

Engelen werd op een oeverwal in het stroomgebied van de Dieze gebouwd. Engelen heeft zijn ontstaan vooral te danken aan de invloed van het water. Het is gelegen aan de benedenloop van Dommel en Aa (de Dieze) die een eindje verderop in de Maas uitmondt. Al rond 815 moet hier op een donk of op een opduiking een hoger gelegen nederzetting zijn ontstaan die in elk geval in 1147 een kerk had.

Het dorp is in de vroege middeleeuwen als agrarische nederzetting ontstaan. Door de gunstige ligging aan de Dieze ontwikkelde het dorp zich al in de middeleeuwen als 'verkeersdorp'. Het kreeg al snel een kade met een markante randbebouwing langs de Dieze. Het dorp lag in een strategisch belangrijk gebied, waardoor het meer dan eens van Heer wisselde en verscheidene malen verwoest werd. Door deze vele verwoestingen is er weinig bebouwing overgebleven die ouder is dan de vorige eeuw. Alleen het kerkkoor is nog een beduidend restant van een grotere kerk, gebouwd in 1614. Wel is nog een gedeelte van het historische stratenpatroon aanwezig. Het oudste deel van de kern Engelen ligt rond de kerk.

Het dorp kreeg een langgerekte vorm met een kade aan het water. Een groot deel van de beroepsbevolking verdiende zijn brood met de rivier. Veel bewoners waren 'togers', mensen die met paarden zeilschepen vanaf de Maas over de Dieze naar de stad trokken. In de 19e eeuw kreeg het dorp meer aanzien door de bouw van twee pensionaten voor jongens en meisjes van 'goede huize'. Er kwam een goede verbinding met 's-Hertogenbosch en andere steden door een snelle stoomraderboot.

Eind jaren 50 van de vorige eeuw wordt het dorp uitgebreid met eenvoudige woningen rond het park de Vlacie en begin jaren 70 verder uitgebreid met luxere vrijstaande woningen in Hoogveld I. Het dorp is samen met Bokhoven via een gemeentelijke herindeling in 1971 bij de gemeente 's-Hertogenbosch gevoegd. De nederzetting is inmiddels verder uitgebreid met Hoenderland in de jaren 80 en Hoogveld II in de jaren 90 van de vorige eeuw. Het dorp heeft zich ontwikkeld als een typisch forenzendorp met veel vrijstaande woningen en groen, maar is duidelijk compacter van opzet dan de dorpen op het zand. Het is vrij geïsoleerd geraakt als gevolg van de aanleg van de bedrijventerreinen de Rietvelden en de Vutter, waarbij de oorspronkelijke route langs de Dieze werd doorbroken door het graven van insteekhavens en door aanleg van de A59. Het dorp heeft een aantrekkelijke kern met een historisch karakter, een markant waterfront en bezit met de recente uitbreidingen aan de westzijde een harde contour als abrupte overgang naar het poldergebied. Het dorp heeft heldere contouren.

Engelen had vroeger zijn 'eigen' stukje landschap: de binnenpolder van Engelen. Engelen lag in deze polder. Door dijken omgeven vormde het een zo veilig en beveiligd mogelijk woon- en werkgebied. De binnenpolder werd in het westen begrensd door een dijk die vanaf de Maas bij Bokhoven naar de Dieze liep. De Henneweide is een restant van deze dijk. De gehele Henriëttewaard maakte deel uit van de binnenpolder. Door het graven van het Henriëttekanaal is deze directe relatie komen te vervallen.

Nog tot de realisering van de Vutter lag Engelen in de grote open ruimte. Door de Vutter, de Maasroute en het visueel dichtslibben van de tussenruimte is Engelen nagenoeg aan het stedelijk gebied vast komen te zitten. Het open landschap ten noorden van Engelen is ingevuld met landgoed Haverleij, met woningbouw, golfbaan en bos. De open groene ruimte ten zuiden van het dorp, met de Engelerschans en de Woerd als herkenbaar element, vormt een zeer belangrijk overgebleven buffer tussen het dorp en de stad.

Landgoed Haverleij

Haverleij vormt een stedelijk uitloopgebied, waar de aanleg van natuur, bos, wandelpark en golfbaan wordt gecombineerd met een compacte clustering van woningen op terpen, zogenaamde kasteelwoningen. Daarvoor was het een grootschalige open ruimte, die overwegend in gebruik was als grasland voor de rundveehouderij (melkveehouderijen). Een duidelijk herkenbare landschapsstructuur ontbrak.

De oudste menselijke ingrepen in het plangebied gaan terug tot de prehistorie. Op de hooggelegen, droge plaatsen werd van oudsher de bebouwing gesticht. De dorpen Bokhoven en Engelen, die op hoger gelegen donken zijn gebouwd, waren in het verleden via een stroomrug met elkaar verbonden. Met de aanleg van het kanaal Henriëttewaard – Engelen is deze relatie verdwenen. In tegenstelling tot de kernen van Bokhoven en Engelen bevonden zich in het gebied van de huidige Haverleij geen cultuurhistorisch waardevolle bouwwerken of bekende archeologische vindplaatsen. In het verleden was het gebied een onderdeel van de Beerse overlaat, een tijdelijke zijstroom van de Maas, waarin bij hogere waterafvoeren het overtollige water tijdelijk kon worden geborgen.

Sinds 1960 werkt de gemeente 's-Hertogenbosch aan plannen voor dit gebied tussen de oude stad en de Maas. Eerst zijn de weilanden en akkers gekocht om daar industrieterrein te kunnen maken direct aan het water. Maar vervolgens gaf het Rijk de Maas de status van 'recreatierivier', wat betekende dat hier geen industrieterrein meer kon worden aangelegd.

Het ontwerp van landgoed 'Haverleij' is voorzichtig begonnen in 1990. De gemeente stelde zich de volgende opgave: het ontwikkelen van een 'stadsregionaal uitloopgebied' waarin wonen, natuur en recreatie zijn verenigd in de nabijheid van de stad. Ruimtelijke kwaliteit en duurzaamheid van inrichting en gebruik van het gebied staan daarbij voorop. Verstedelijking in dit gebied sluit aan bij het streven naar een compacte stad (bouwen in en grenzend aan het bestaand stedelijk gebied) en versterking van de bestaande voorzieningenstructuur.

Het plan Haverleij wordt gekenmerkt als een uniek woon- en verblijfsgebied, met een sterke verweving tussen wonen en andere functies als bos, natuur, landschap en recreatie. De structuur doet denken aan de ruimtelijke en functionele opzet van een 'landgoed'.