5.7 Cultuurhistorie
De historische landschapskarakteristiek van de Alblasserwaard en de Vijfheerenlanden wordt bepaald door de hoofdlijnen van het veenontginningslandschap en de onderscheiden systemen van het rivierpolder-, hoofdafwaterings-, kanalen- en defensiestelsel. Het landschaptype en de genoemde systemen zijn in een zeer groot deel van de regio opvallend gaaf en in samenhang met elkaar bewaard gebleven.
In de gemeente Zederik is een hoge dichtheid aan cultuurhistorische waarden aanwezig. Naast de aanwezigheid van rijksmonumenten en gemeentelijke monumenten is tevens sprake van een overlapping van archeologische, landschappelijke en stedenbouwkundig belangrijke gebieden.
Waarden vanuit archeologie en nederzetting overlappen elkaar vooral daar waar het bewoningspatroon lange tijd constant is gebleven, zodat daar niet alleen interessante concentraties van monumentale boerderijen en woonhuizen rond een kerk te vinden zijn, maar ook terreinen van hoge archeologische waarden. Vooral langs de veenriviertjes werden in de Middeleeuwen huisterpen opgeworpen om boerderijen op te bouwen. Archeologisch belangrijke reeksen huisterpen vallen vrijwel volledig samen met de huidige bebouwing: polderlinten als Hei- en Boeicop die rijk zijn aan monumentale bebouwing. lets dergelijks geldt ook voor het oude stadsgezicht. Verder is sprake van een samenhang tussen landschappelijk hoog gewaardeerde poldereenheden met hun karakteristieke strokenverkaveling en de aansluitende bebouwingslinten op oeverafzettingen die in de Middeleeuwen als ontginningsbasis hebben gefungeerd.
In de navolgende tekst wordt per kern een korte beschrijving gegeven van de cultuurhistorische waarden. Tevens worden de rijksmonumenten per kern benoemd. De bescherming van deze monumenten is geregeld via de monumentenwet 1988 (artikel 11). De bescherming van de gemeentelijke monumenten is geregeld via de monumentenverordening 2010 (artikel 10).
Ameide en Tienhoven
Ameide is de enige stedelijke kern in de gemeente Zederik met uitwaaierende bebouwing als onderdeel van het dijklint langs de Lek tot aan Tienhoven en Sluis. Ameide is weliswaar nooit tot stad uitgegroeid maar heeft om strategische redenen wel stadsrechten gekregen. Ameide is bewust als stad gesticht en gepland, maar is in de aanleg blijven steken. De historische kern is een beschermd stadsgezicht dat gekenmerkt wordt door aaneengesloten stedelijke bebouwing.
Tienhoven vormt een wat compacter deel van dijklint dat gekenmerkt wordt door voornamelijk agrarische bebouwing binnendijks aan de voet van de dijk. Daarnaast komt in Tienhoven incidenteel buitendijkse bebouwing voor.
Het dijklint tussen Ameide-Sluis en Ameide-Tienhoven wordt cultuurhistorisch hoog gewaardeerd. Ter hoogte van de N.H.-kerk van Tienhoven is de waardering zelfs zeer hoog. Ook de relatie van het dijklint met het landschap is zeer waardevol. De inrichting van het binnenland van de waarden wordt volledig bepaald door de waterbeheersing. Het landschap is opgebouwd uit een groot aantal polders: aanvankelijke ontginningseenheden, nog in de Middeleeuwen uitgegroeid tot afwateringseenheden. Van deze inrichting met de Tiendweg als kleinste eenheid vormen de poldergrenzen (Broekseweg) de hoofdlijnen.
Monumenten
In de volgende tabel zijn de rijksmonumenten in de kern Ameide weergegeven.
| Straat | Pand |
| Benedendamsestraat 3 | winkel |
| Benedendamsestraat 9 | woonhuis |
| Benedendamsestraat 11 | schuur |
| Dam 1 | raadhuis |
| Dam 2, 3, 4, 5, 8, 9, 11 | woonhuis |
| Fransestraat 12 | woonhuis/winkel |
| Kerkstraat 2 | woonhuis |
| Kerkstraat 4 | berging |
| Kerkstraat 10 | N.H. kerk |
| Nieuwstraat 1, 3, 4, 5, 6, 8, 10, | woonhuis |
| Nieuwstraat 11 | magazijn |
| Nieuwstraat 12, 14, 16, | woonhuis |
| Nieuwstraat 18 | kazerne |
| Nieuwstraat 19 | woonhuis |
| Nieuwstraat 20 | kantoor |
| Nieuwstraat 22, 26, 30 | woonhuis |
| Prinsengracht 26 | boerderij |
| Voorstraat 2, 3, 4, 5, 6 | woonhuis |
| Voorstraat 7 | kantoor |
| Voorstraat 8, 9, 10 | woonhuis |
| Voorstraat 15 | kooijkerhuisje |
Daarnaast zijn in de volgende tabel de rijksmonumenten in de kern Tienhoven weergegeven.
| Straat | Pand |
| Lekdijk 13, 14 | boerderij |
| Lekdijk 74 | N.H. kerk |
| Lekdijk 75 | woning/bedrijf, schuur |
| Lekdijk 84 | hekpijlers |
| Hogewaard 4 | boerderij, wagenschuur, schuur, overtuin |
Hei- en Boeicop
De kern Hei- en Boeicop bestaat uit een tweezijdig boerderijlint met dichte tot halfopen bebouwingsstructuur aan weerskanten van de weg. Hei- en Boeicop behoort tot de meest waardevolle polderlinten van de Vijfheerenlanden. De boerderijen, veel 17e-/18e-eeuws en zeer gaaf bewaard, liggen vaak verhoogd op een terp. Soms bevinden zich arbeiderswoningen tussen de weg en de sloot voor de boerderij. Structuur en bebouwing zijn zeer gaaf en de relatie met het achterland is nauwelijks verstoord.
De open structuur is nog zo intact (huis, percelen, wegen, weg- en perceelsloten, bruggetjes, weinig nieuwbouw tussen of achter de oorspronkelijke panden) dat overal tussen de bebouwing door het achterland ervaarbaar is. Het polderlint en de gave monumentale bebouwing vertegenwoordigen een grote cultuurhistorische waarde. Het aantal rijksmonumenten is hier dan ook betrekkelijk hoog.
De landschappelijk hoog gewaardeerde strokenverkaveling rond Hei- en Boeicop valt samen met zeer waardevolle polderlinten, gebieden met een grote kans archeologische sporen. De waarde van de relatie tussen de nederzetting en het landschap is eveneens zeer hoog.
Monumenten
In de volgende tabel zijn de rijksmonumenten in de kern Hei- en Boeicop weergegeven.
| Straat | Pand |
| Hei- en Boeicopseweg 21, 23, 24, 26, 40 | boerderij |
| Hei- en Boeicopseweg 46 | kerk |
| Hei- en Boeicopseweg 55, 57, 59, 65, 70, 73, 80, 82 | boerderij |
Leerbroek
De kern van Leerbroek wordt gevormd door een deel van een polderlint met de oudste dicht tot halfopen bebouwingsstructuur langs de Dorpsweg en Recht van ter Leede. Buiten de kern, langs de Leerbroekseweg is de historische bebouwingsstructuur van het lint meer verspreid. Rond de Raadhuisstraat en de Hoogstraat bevindt zich een kleine dorpskern met een aaneengesloten bebouwingsstructuur van na 1950. De cultuurhistorische waarde van het lint is redelijk hoog omdat met name de structuur van het polderlint nog vrijwel intact is. Dit geldt ook voor de overgang van de nederzetting naar het landschap. De bebouwing is minder waardevol.
Zowel de Leerbroekseweg als de Leerboekse Kerkweg zijn poldergrenzen en van daaruit historisch landschappelijk waardevol.
Monumenten
In de volgende tabel zijn de rijksmonumenten in de kern Leerbroek weergegeven.
| Straat | Pand |
| Dorpsweg 2 | boerderij / smidse |
| Dorpsweg 10 | kerk, kerktoren |
| Recht van ter Leede 1 | woonhuis |
| Recht van ter Leede 2-4 | schuur |
Lexmond
De kern Lexmond is van oorsprong een zogenaamde knooppuntnederzetting, met eveneens uitwaaierende bebouwing als onderdeel van het dijklint langs de Lek. Het deel van het plangebied rond de Dorpsstraat en De Laak stamt al van voor 1850. Delen van de Komlekdijk, Lekdijk en Kortenhoevendijk (Kortenhoeven) maken eveneens deeI uit van het plangebied.
In het laaggelegen poldergebied waren de dijken - na hun aanleg in de Middeleeuwen - de hoogste en veiligste vestigingsplaatsen. Bij de Zuiderlekdijk ligt de voornamelijk agrarische bebouwing binnendijks aan de voet van de dijk. Boerderijen staan op vrij grote afstand van elkaar op de kop van de kavels en vanaf de dijk kijkt men op de kappen en tussen de panden door naar het open achterland.
Als dijklint is de bebouwing aan de Lekdijk tussen Nieuwpoort en Lexmond hoog gewaardeerd binnen de regio Alblasserwaard-Vijfheerenlanden. Niet alleen de verspreide bebouwing langs de dijk (veel fraaie 18e en 19e-eeuwse boerderijen) en de aanwezigheid van twee beschermde stadsgezichten - Nieuwpoort en Ameide - maar ook de aanwezigheid van de gave dorpskernen van Tienhoven en Lexmond liggen hieraan ten grondslag. Met name de ruimtelijke samenhang, de gaafheid van de structuur en de waardevolle bebouwing maken de kern rond de oude linten De Laak, Dorpsstraat en de Kortenhoevenseweg cultuurhistorisch waardevol.
Ook de structuur van het dijklint is in Lexmond nog intact. De bebouwing langs de Komlekdijk en Lekdijk is echter minder gaaf en het percentage monumenten minder hoog. Hier en daar is de bestaande bebouwing door nieuwbouw vervangen. Evenals de grotere uitbreidingswijken van de kern van na 1950 houden deze ontwikkelingen minder verband met de oorspronkelijke nederzettingsvorm.
Historisch-Iandschappelijk gezien is de waarde van rivierdijk nog altijd zeer hoog. Ook de Dorpsstraat en De Laak zijn als grens tussen twee polders in dat opzicht waardevol.
Monumenten
In de volgende tabel zijn de rijksmonumenten in de kern Lexmond weergegeven.
| Straat | Pand |
| Dorpsstraat 65 | cafe |
| Kortenhoevenseweg 4 | kerk |
| Kortenhoevenseweg 41, 43 | woonhuis |
| De Laak 27 | boerderij |
| Kom Lekdijk / Rozemarijnsteeg 1 | dwarshuis |
| Zederikkade 223 | wipwatermolen |
| Zederikkade 229 | plukkopmolen |
Meerkerk
De kern Meerkerk is evenals Lexmond van oorsprong een knooppuntnederzetting. Meerkerk is ontstaan rond een infrastructureel knooppunt van agrarische wegen. Het occupatiepatroon gaat terug tot in de Middeleeuwen. De historische kern, bestaande uit het noordelijk deel van de Gorinchemsestraat, het Dorpsplein, de Kerkstraat en een gedeelte van de Tolstraat, vertegenwoordigt daardoor een hoge cultuurhistorische waarde. Daarnaast behoren ook de cultuurhistorisch waardevolle delen van de polderlinten langs de Zouwendijk tot en met het Hoenderwiel in noordelijke richting en het verlengde van de Gorinchemsestraat langs het Mederwedekanaal in zuidelijke richting, tot het plangebied. Het gaat om de karakteristiek en de samenhang tussen van oorsprong op enige afstand van elkaar gelegen boerderijen op de kop van de strookvormige kavels. In de loop der tijd zijn er hier en daar nogal wat woonhuizen tussen gebouwd, maar de karakteristiek is nog steeds: vrijstaande bebouwing met zicht op het open achterland.
De Zouwendijk is een zogenaamde dwarsdijk die in samenhang met het stelsel van ringdijken rond de waarden is aangelegd. De zogenaamde Zouweboezem tussen de gaaf bewaard gebleven dwarsdijk en de Oude Zederik is landschappelijk van hoge waarde. Het eveneens zeer waardevolle Hoenderwiel getuigt van een vroegere dijkdoorbraak en overstroming.
De inrichting van het binnenland van de waarden wordt volledig bepaald door de waterbeheersing. Het landschap is opgebouwd uit een groot aantal polders: aanvankelijke ontginningseenheden, in de Middeleeuwen uitgegroeid tot afwateringseenheden. Van deze inrichting met perceelssloten als kleinste eenheid vormen de poldergrenzen de hoofdlijnen.
De Prinses Marijkeweg is een voorbeeld van een nog gave grens tussen twee polders die historisch landschappelijk hoog gewaardeerd wordt. De Burgemeester Sloblaan daarentegen vormt een wat meer verstoorde poldergrens en wordt daardoor slechts redelijk hoog gewaardeerd.
Het laat 19e-eeuwse Merwedekanaal is een element van een hoger schaalniveau dan het poldersysteem, maar hangt er wel mee samen. Het kanaal, hoofdafwatering en onderdeel van de scheepvaartroute tussen Amsterdam en de grote rivieren, volgt voor een groot deel het trace van eerdere waterlopen tussen polders en is daardoor slechts in geringe mate een doorsnijdend element in het landschap. Het Merwedekanaal is vanwege de gaafheid van het profiel en de aanwezigheid van bijbehorende kunstwerken (gemalen, sluizen, bruggen) cultuurhistorisch zelfs zeer waardevol. Dit geldt tevens voor de overgang van Meerkerk naar het landschap aan de oostzijde van het Merwedekanaal. Dat wil zeggen dat de relatie tussen de nederzetting en het bijbehorende open achterland als waardevol wordt gezien: de waarde van de strook langs de Gorinchemsestraat en de Kleine Kanaaldijk wordt er zelfs mede door bepaald.
De rijksweg A27 vormt een doorsnijdend of zelfs compartimenterend lijnelement in het landschap. Onder de uitbreidingen van het bedrijventerrein Meerkerk is het oorspronkelijke landschap zelfs geheel verdwenen. Het gebied direct grenzend aan het bedrijventerrein tussen Zouwendijk, Rijksweg en Prinses Marijkeweg en rondom Burggraaf vormt echter nog altijd een hoog gewaardeerd historisch landschappelijk vlak.
Monumenten
In de volgende tabel zijn de rijksmonumenten in de kern Meerkerk weergegeven.
| Straat | Pand |
| Burg. Sloblaan 20 | watertoren |
| Burggraaf 6 | boerderij |
| Dorpsplein 1 | woonhuis |
| Kerkstraat 3 | Kerk en kerktoren |
| Tolstraat 1 | woonhuis |
| Tolstraat 34 | woning/bedrijf |
| Zouwendijk 79 | boerderij |
Nieuwland
De kern van Nieuwland is onderdeel van het polderlint langs de Leerbroeksevliet met de oudste aaneengesloten en dicht tot halfopen bebouwingsstructuur langs de Breezijde, Lange Schenkel en het Dorpsplein. Buiten de kern is de bebouwing langs het lint meer verspreid. Rond de Torenstraat, Verduinstraat, Kwakernaak en de Zalingstraat bevindt zich een kleine dorpskern met een aaneengesloten bebouwingsstructuur van na 1950.
De cultuurhistorische waarde van het lint is redelijk hoog omdat met name de structuur van het polderlint nog vrijwel intact is. Dit geldt ook voor de overgang van de nederzetting naar het landschap. De bebouwing is minder waardevol.
Monumenten
In de volgende tabel zijn de rijksmonumenten in de kern Nieuwland weergegeven.
| Straat | Pand |
| Dorpsplein 2 | Herv. kerk, kerktoren |
| Smalzijde 23 | woonhuis |
| Smalzijde 24 | boerderij |