Katwijk aan den Rijn 2012

5.12 Cultuurhistorie

Tientallen eeuwen van ontginnen, bouwen, wonen en werken hebben Zuid-Holland gemaakt tot een cultuurlandschap bij uitstek. Kerken, boerderijlinten, bollenschuren, dorpsgezichten maar ook dijken, verkavelingspatronen en archeologische vindplaatsen getuigen hiervan. Deze cultuurhistorische waarden zijn van grote betekenis voor onze leefomgeving. Daarom willen rijk, provincie maar ook de gemeente Katwijk deze cultuurhistorie behouden of inpassen bij nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen.

Toetsingskader

De Modernisering van de Monumentenwet heeft als eerste speerpunt: "cultuurhistorische belangen meewegen in de ruimtelijke ordening". Ook de provincie wil cultuurhistorie betrekken bij ruimtelijke ontwikkelingen en heeft daarom het erfgoed van Zuid-Holland in kaart gebracht, middels de Cultuurhistorische Hoofdstructuur en de Regioprofielen Cultuurhistorie. De cultuurhistorische waarden bestaan uit historische stedenbouw, historische bouwkunst, historisch landschap en archeologie.

De gemeente Katwijk stelt in de Beleidsnota Monumentenzorg uit 2006 dat er een beleid moet worden opgesteld dat "voorwaarden schept om de gemeentelijke cultuurhistorische identiteit sterker richtinggevend te laten zijn bij ruimtelijke ontwikkelingen".

Vergelijkbaar met de huidige regelgeving voor beschermde stads- en dorpsgezichten dient in ieder bestemmingsplan een afweging gemaakt te worden over de wijze waarop met de cultuurhistorische belangen wordt omgegaan. Daarnaast is in het juridisch bindende deel van het bestemmingsplan (regels, verbeelding )een analyse verplicht naar de aanwezige cultuurhistorische waarden en een beschrijving van de wijze waarop hiermee is omgegaan.

Hieronder wordt aan de hand van de historische stedenbouw, het historisch landschap en de archeologie voor het plangebied verkend welke waarden er aanwezig zijn en welke mogelijkheden er vanuit deze onderwerpen zijn.

Ontwikkelingsgeschiedenis

Katwijk aan den Rijn, ook wel Katwijk Binnen genoemd, werd in 1224 voor het eerst vermeld. Het dorpontstond bij de kruising van de weg van Den Haag naar Haarlem (de huidige Wassenaarseweg, Achterweg, Noordwijkerweg) met de weg langs de Rijn naar Leiden (de huidige Valkenburgseweg en de Rijnstraat). Later ontwikkelden zich allerlei vormen van nijverheid, zoals lijnbanen voor het vervaardigen van touw, pannenbakkerijen, steen- en kalkovens en linnenblekerijen.
Katwijk Binnen was verder op de landbouw en het vervoer gericht. De landbouwers hielden zich ook bezig met de handel en vervoer van vis. Vanaf 1333 was er een visafslag in het dorpje. In de tweede helft van de 19e eeuw kwamen de tuinbouw en de bollenteelt tot ontwikkeling. Langs de Valkenburgseweg aan de Rijn vestigden zich voornamelijk nijverheid en industrie.

De bebouwing komt met name langs de Rijnstraat en de Kerkstraat tot stand en heeft lange tijd een lineair karakter. De Kerkstraat snijdt de bocht in de Rijn af en daar verscheen de bank van Lening (1644) en het Koningshof (1805). Ook het huidige Overrijn werd vanaf de 17de eeuw bebouwd met de buitenplaats het Hof van Katwijk. In de tweede helft van de 19de eeuw breidt het dorp zich enerzijds uit naar het zuiden en anderzijds naar het noordwesten. Rond 1800 waren de Kerklaan, de Van Egmondstraat, de Grote Steeg en de Turfmarkt bebouwd.

In de loop van de 19e eeuw en begin 20ste eeuw wordt een groot aantal gevels aan de Rijnstraat en de Kerkstraat gemoderniseerd, waardoor de straten naast de classicistisch gepleisterde gevels ook een onder andere neo-renaissancistische bouwtrant laten zien.

Nadat er tot in de eerste helft van de 20ste eeuw verdichting plaatsvond, werd het dorp na WO II op een meer planmatige wijze uitgebreid. In het huidige beeld van Katwijk aan den Rijn zijn nog veel historische elementen aanwezig, zodat de historische uitstraling een overheersende indruk maakt. De voormalige hoofdroute die gevormd werd door de Rijnstraat is nog steeds aanwezig. De bebouwing aan de Turfmarkt geeft het plein een historisch karakter en verwijst daarmee naar zijn lange geschiedenis. Daarnaast is het een opvallende pleinruimte met een unieke ligging in het stratenpatroon. Heel vroeger was hier een 'Visbank' waar vis verhandeld werd en de veerschuiten naar Amsterdam, Leiden en Rotterdam hadden hier een afmeerplaats. Tevens werden al de lokale producten, zoals vis, touw / netten (van de touwslagerijen), manden, groenten, steen en kalk van hier naar het achterland tot ver over de landsgrenzen (Duitsland en België) vervoerd.

De herkenbaarheid van de historische ontwikkelingsgeschiedenis geeft een waardevolle betekenis aan de bebouwingskern. De oriëntatie van de bebouwing van Katwijk aan den Rijn op de Oude Rijn vindt alleen plaats langs de oostzijde van de rivier (Overrijn); ter hoogte van de Turfmarkt wordt een relatie gelegd tussen de historische kern en de Oude Rijn.

De westoever langs de Oude Rijn levert een waardevol en gevarieerd beeld op: achterkanten van bebouwing met veelal voorgevelkwaliteit op geruime afstand met tuinen langs het water. In de achtertuinen komen bijgebouwen met een maximale omvang van meestal één laag met kap voor. Slechts ter hoogte van Turfmarkt komt bebouwing tot aan de rivieroever voor. Deze vernauwing accentueert het plein.

Wijken

Het Marine Vliegkamp Valkenburg heeft voor haar personeel huisvesting nodig en daarvoor wordt ook in Katwijk aan den Rijn plaats gezocht. Rond 1950 wordt de nieuwbouwwijk de Molenwijk ontwikkeld. De uitbreiding van Katwijk aan den Rijn gaat door met Schutterswei in de jaren 1970. Recent is de Blekerij bebouwd.

Monumentale en karakteristieke gebouwen

Katwijk aan den Rijn is rijk aan monumentale en karakteristieke gebouwen.

Met name in de oude kern van Katwijk aan den Rijn zijn veel monumenten en karakteristieke gebouwen te vinden. Deze liggen veelal aan de Rijnstraat, Kerkstraat en rondom de Turfmarkt zoals de RK Kerk Joannes de Doper aan de Kerkstraat uit 1911 en de aangrenzende begraafplaats uit 1860.

Op het terrein van verzorgingstehuis de Wilbert liggen verschillende monumenten waaronder de voormalige Hof van Holland (de voormalige buitenplaats het Heerenhuys) op Overrijn 7 uit 1722.

Op de Sandtlaan 1 ligt het huis 't Sandthek uit de 18de eeuw, op een van de topgevels staat een wapendragende leeuw. Dit is een overblijfsel van het kasteel 't Sant.

Vlakbij de kruising van de Valkenburgseweg met de Rijnstraat, de Molentuinweg en de Sandtlaan staat de korenmolen de Geregtigheid uit 1740.

Landgoedbiotoop

Op het terrein van verzorgingstehuis de Wilbert liggen verschillende monumenten waaronder het voormalige katholieke jongensinternaat het Heerenhuys (voorheen de buitenplaats het Hof van Holland ) op Overrijn 7 uit 1722.

Het voormalige woonhuis en zijn bijbehorende tuin zijn opgenomen op de lijst van historische buitenplaatsen waarvoor een landgoedbiotoop geldt. De Provincie Zuid-Holland probeert met het instellen van een landgoedbiotoop de unieke verschijningsvorm en ruimtelijke kwaliteiten van buitenplaatsen en landgoederen te behouden en te versterken.

De landgoedbiotoop voor dit gebied omvat drie delen. Allereerst de buitenplaats, bestaande uit het hoofdhuis - het Heerenhuys - met bijgebouwen en het bijbehorende park of tuin, de basisstructuur waaraan het landgoed is gekoppeld, in dit geval de Oude Rijn en tot slot het blikveld ofwel de vrije ruimte rondom de buitenplaats die nodig is om de buitenplaats te herkennen in het landschap, die zich uitstrekt tot aan de tegenoverliggende oever van het additioneel kanaal.

Wanneer binnen de landgoedbiotoop of in het bijbehorende blikveld ontwikkelingen plaatsvinden, zal hiervoor een beeldkwaliteitplan moeten worden gemaakt, waarin de eisen van de Provincie worden meegenomen.

Cultuurhistorische waarden

De cultuurhistorische waarden van het oude dorp Katwijk aan den Rijn zit met name in de wegenstructuur, die vaak al eeuwenoud zijn, in de ligging langs de Oude Rijn, die de Limes vormt maar na de Romeinse tijd een economische ader is gebleven, waarover goederen en mensen werden vervoerd, en in de historische bebouwing langs die wegen. Van die historische bebouwing zijn rooilijn, kapvorm en nokhoogte van belang. Het is zeer goed mogelijk dat achter de (vervangen) voorgevels veel oudere panden schuil gaan.

Het gaat hierbij met name om de bebouwing aan de Valkenburgseweg, Rijnstraat, Achterweg, Overrijn, Kerkstraat en Turfmarkt.

Conclusies

De rijks- en gemeentelijk monumenten in het gebied zijn niet opgenomen in het bestemmingsplan, bescherming hiervan wordt geborgd door de monumentenwet.

De karakteristieke cultuurhistorische elementen en structuren zijn nader beschermd in het bestemmingsplan door een dubbelbestemming Waarde - Cultuurhistorie op te nemen. Hiermee wordt onder meer gewaarborgd dat niet zomaar gesloopt kan worden, om zo de karakteristieke korrelgrootte en de hoofvorm van de bebouwing te behouden.

Voor de landgoedbiotoop wordt in het bestemmingsplan een vrijwaringszone - landgoedbiotoop opgenomen, waarmee wordt gewaarborgd dat toekomstige ontwikkelingen in nader overleg met o.a. de Provincie moeten plaatsvinden.

Rondom de molen is een vrijwaringszone - molenbiotoop opgenomen.

Er is een regeling opgenomen ter bescherming van karakteristieke gebouwen en structuren welke vanuit cultuurhistorisch oogpunt waardevol zijn maar niet zijn aangewezen als monument.