De Vesting

2.4 Cultuurhistorie

2.4.1 Beschermd stadsgezicht

Het gebied van de vesting is bij beschikking van 14 oktober 1985 door de toenmalige Ministers van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur en Volkshuisvesting, Ruimtelijke ordening en Milieubeheer, op grond va artikel 20 van de Monumentenwet aangewezen als beschermd stadsgezicht. De beschikking, de toelichting en de begrenzing van het gebied zijn opgenomen in bijlage 1. In de toelichting is als hoofdmotief voor het aanwijzen van het gebied als beschermd stadsgezicht het volgende te lezen:

'De huidige gemeente Hellevoetsluis is in het begin van de jaren zestig ontstaan door samenvoeging van de toenmalige gemeenten Hellevoetsluis, Nieuw Hellevoet en Nieuwenhoorn. Het te beschermen gebied beslaat het grootste deel van het oppervlak van de voormalige gemeente Hellevoetsluis, d.w.z. de Vesting Hellevoetsluis en enkele aangrenzende terreinen.

Ontstaan als vluchthaven buiten de spuisluis van de polder Nieuw Helvoet in het begin van de 16e eeuw ontwikkelde Hellevoetsluis zich gedurende de 17e eeuw tot een belangrijke marinehaven, die in de jaren 1696-1700 volledig werd omwald. Sedertdien is Hellevoetsluis de enige als zodanig versterkte haven in Nederland.

De huidige plattegrond van de vesting Hellevoetsluis verschilt nauwelijks van de toen ontstane vorm. Kenmerkend voor Hellevoetsluis zijn de eenzijdige gerichtheid op het Haringvliet, de geïsoleerde ligging en de langgerekte, strak symmetrisch ten opzichte van de haven-as opgebouwde plattegrond. De ruimtelijke opbouw wordt verder in hoge mate bepaald door de vestingwerken, die meer dan de helft van het beschermde gebied beslaan. Zij zijn sedert 1969 beschermd ex artikel 10 Monumentenwet. Binnen het door de Vestingwallen omsloten gebied is het bebouwingsbeeld voor een groot deel van waarde in historisch-ruimtelijk opzicht. Verscheidene beschermde monumenten maken daarvan deel uit. Ter toelichting is als bijlage opgenomen een overzicht van de beschermde vestingwerken en bouwkundige monumenten (bijlage 1, noot: van de toelichting van het aanwijzingsbesluit).

Het zijn de hierboven genoemde kenmerken en kwaliteiten die het hoofdmotief vormen voor het besluit tot aanwijzing van een beschermd stadsgezicht Hellevoetsluis.'

Figuur 2.2 Vesting Hellevoetsluis ten tijde van de aanwijzing (bron: toelichting op aanwijzingsbesluit)

De betekenis van een beschermd stads- of dorpsgezicht is hierin gelegen dat er sprake is van een samenhangende groep onroerende zaken, hieronder begrepen bomen, wegen, straten, pleinen, bruggen, vaarten, grachten, sloten en andere wateren, welke met één of meer tot de groep behorende monumenten een beeld vormen dat van algemeen belang is wegens de schoonheid of het karakter van het geheel. Bij beschermde stads- of dorpsgezichten, zou men dan ook kunnen spreken van 'stedenbouwkundige' monumenten, waarbij de nadruk valt op het historische plan van aanleg. De aanwijzing verplicht de gemeenteraad tot het vaststellen van een bestemmingsplan waarin de bescherming van de cultuurhistorische waarden door middel van stedenbouwkundige en juridische maatregelen wordt gewaarborgd. Dit betekent dat de regels ten aanzien van de bebouwing en het gebruik van opstallen en onbebouwde gronden gericht zullen moeten zijn op veiligstelling van de cultuurhistorische waarden. In elk geval dienen zij zo opgesteld te worden, dat een zorgvuldige beoordeling en inpassing van bouwwerken, andere werken en werkzaamheden, alsmede een grondige afweging van belangen verzekerd zijn. Het is echter in geen geval de bedoeling om het gebied waarvoor het beschermd gezicht geldt te 'bevriezen'. Er wordt gestreefd om noodzakelijke of wenselijke ontwikkelingen mogelijk te maken, zodat zij qua aard, schaal en sfeer passen in de historische karakteristiek van het stadsgezicht.

Op grond van de Wet algemene bepalingen omgevingsrecht (Wabo) geldt dat een omgevingsvergunning voor het slopen vereist is binnen een beschermd stadsgezicht. Een dergelijke vergunning kan geweigerd worden indien er geen vervangend bouwplan is (dat voldoet aan het bestemmingsplan).

2.4.2 Monumenten

Binnen het plangebied zijn zowel rijksmonumenten als gemeentelijke monumenten gelegen. Zij zijn van algemeen belang bevonden vanwege hun schoonheid, hun betekenis voor de wetenschap of hun cultuurhistorische waarde. Ook terreinen kunnen in die zin van algemeen belang worden bevonden vanwege de daar aanwezige zaken. De bescherming ziet op instandhouding van de oorspronkelijke bebouwing. Op monumentale bebouwing is het stelsel van de omgevingsvergunning op grond van de Wet algemene bepalingen omgevingsrecht (Wabo) van toepassing, hetgeen wil zeggen dat zonder een verleende vergunning niet kan worden gebouwd, verbouwd of gesloopt. Hieronder is een overzicht opgenomen van alle rijks- en gemeentelijke monumenten.

De in de vesting aanwezige monumenten dragen in belangrijke mate bij aan het karakter en de sfeer van de vesting. Zij verwijzen – samen met de stedenbouwkundige structuur – naar het verleden van de vesting als marinehaven. Een groot deel van de monumenten maakt onderdeel uit van de vestingwerken.

De gemeente voert een actief beleid dat gericht is op het instandhouden en restaureren van het zo belangrijke cultureel erfgoed. De jarenlange gemeentelijke inspanningen rond het omvangrijke restauratieproject van het 'Droogdok Jan Blanken' zijn daar een voorbeeld van. Dat Droogdok, een dubbel stenen dok uit de 18e en begin 19e eeuw, gebouwd door de allereerste Inspecteur-Generaal van Rijkswaterstaat, Jan Blanken Jansz., wordt gerekend tot de belangrijkste monumenten in Nederland en is het kroonjuweel van de vesting Hellevoetsluis. De gemeentelijke inspanningen werden aan het begin van de 21ste eeuw eindelijk gewaardeerd met een subsidie van het Rijk. Het Droogdok is inmiddels gerestaureerd.

Rijksmonumenten

Monument	Adres
Bastion III, Coninkx Bolwerk	Molenstraat bij 2
Bastion IV, Hollands bolwerk	Opzoomerlaan bij 126
Bastion V, met kruithuis (revolutiebolwerk)	Opzoomerlaan bij 126
Bastion VI, Unie Bolwerk	Opzoomerlaan bij 126
Bastion VII, Rotterdams bolwerk, Brede vesting- gracht ter hoogte van Rotterdams Bolwerk	Opzoomerlaan bij 126
Bastion VIII	Oostkade bij 2
Brielse poort	noordelijke toegang tot de vesting
Courtine II-III	Molenstraat bij 2
Courtine III-IV	Molenstraat bij 2
Courtine V-VI	Opzoomerlaan bij 126
Courtine VI-VII	Opzoomerlaan bij 126
Front I en II, Bastion Haerlem	Plein Fort Haerlem 1-3
Tromphuis	Gallasplein 1
Het Droogdok	Industriehaven
Het Groote Dok,	Industriehaven ong.
Brandweermuseum	Industriehaven 8
Korenmolen De Hoop	Molenstraat 43
Logementsgebouw	Oostkade 8-16a
gepleisterd herenhuis	Oostzanddijk 1
Nederlands Hervormde Kerk	Oostzanddijk 18
Waag	Oostzanddijk 20
Admiraliteitsgebouw	Oostzanddijk 22
magazijnen	Oostzanddijk 24
Voormalige machinistenschool	Oostzanddijk 3
Gepleisterd huis	Oostzanddijk 34-34a
Muur met toegangspoort	Oostzanddijk bij 3
Brug over de Haaven	Oostzanddijk ong.
Parochiekerk	Opzoomerlaan 108
Pastorie	Opzoomerlaan 110
Wachtgebouw	Opzoomerlaan 126
Affuitenloods	Opzoomerlaan bij 126
Hek	Opzoomerlaan bij 126
Vuurtoren	Westkade

Gemeentelijke monumenten

Monument	Adres
Voormalige officierskantine-sociëteit	Gallasplein 1-5
Voormalig grootmagazijn marinewerf	Industriehaven 8-8a
Voormalige slagerij	Kerkstraat 1a/1d
Woonhuis	Kerkstraat 22
Woonhuis	Kerkstraat 26
Inundatiesluis	Industriehaven nabij Droogdok
Woon-/winkelpand	Oostkade 28
Woonhuis/bedrijfsruimte	Oostzanddijk 8
Winkelpand	Oostzanddijk 10
Bedrijfsgebouw	Opzoomerlaan 1-3
Watertoren	Opzoomerlaan 112
Voormalige officierswoningen	Opzoomerlaan 5-13