Korte Akkeren

4.5 Cultuurhistorie

4.5.1 Archeologie

4.5.1.1 Wettelijk kader

Het archeologisch erfgoed wordt binnen Nederland als zeer waardevol beschouwd. De Wet op de Archeologische Monumentenzorg (Wamz) legt de verantwoordelijkheid voor de bescherming van het archeologische erfgoed bij de gemeente. De taken in het kader van de Wamz behelzen o.a. het integreren van archeologie in de RO-procedures (zoals vergunningen) en de koppeling tussen bestemmingsplannen en archeologische waarden en verwachtingen (art. 38 en 41 Wamz).

Met een goede archeologisch-wetenschappelijke motivatie en onderbouwing kunnen gemeenten ervoor kiezen niet al het aanwezige archeologisch erfgoed onder alle omstandigheden te beschermen: gemeenten kunnen een eigen vrijstellingsbeleid vaststellen en gebruik maken van de afwijkingsbevoegdheid. De gemeente Gouda heeft een eigen beleidskader voor archeologie.

De Wamz verplicht wel om bij de vaststelling van een bestemmingsplan of bij afwijking daarvan rekening te houden met in de bodem aanwezige of te verwachten archeologische waarden. De feitelijke bescherming daarvan krijgt gestalte door het opnemen van regels in het bestemmingsplan ten aanzien van de afgifte van omgevingsvergunningen in die gebieden die als archeologisch waardevol zijn aangemerkt. Deze regels kunnen betrekking hebben op archeologisch vooronderzoek dat de aanvrager van de vergunning moet laten uitvoeren. Aan de vergunning zelf kunnen voorwaarden worden verbonden, met als uiterste de verplichting tot planaanpassing of het laten verrichten van een opgraving.

Indien bij planvorming blijkt dat archeologisch onderzoek noodzakelijk is in het plangebied, wordt op basis van de aard en omvang van de bekende en verwachte archeologische waarden bepaald welk archeologisch onderzoek uitgevoerd dient te worden. Verder archeologisch onderzoek bestaat doorgaans achtereenvolgens uit een karterend onderzoek en een waarderend onderzoek. Op basis van de waardestelling vindt een selectiebeleid plaats door het bevoegd gezag. Hierin moet worden opgenomen met behulp van welk type onderzoek de precieze waarde moet worden vastgesteld, of bescherming noodzakelijk is en op welke manier.

4.5.1.2 Onderzoek

Gouda heeft in de archeologische basiskaart vastgelegd waar archeologische waarden te verwachten zijn, zie paragraaf 3.4.3.4.

Het plangebied Korte Akkeren ligt op de Archeologische Basiskaart van Gouda (2011) in een gebied met verschillende verwachtingswaarden met betrekking tot archeologie. Langs de noordelijke grens ligt een veenrivier. Hierlangs, en langs de weg parallel aan deze rivier, heeft, zo is uit historische kaarten bekend, bebouwing gestaan. Onder meer een leprooshuis, de stadsherberg en diverse scheepswerven zijn uit dit gebied bekend. Het gebied staat daarom als archeologisch hoogwaardige locatie op de beleidskaart. Hier geldt een archeologische onderzoeksplicht bij verstoringen groter dan 50 m2 en dieper ingrijpend dan 0,5 meter beneden huidig maaiveld.

In het noordelijk deel van het plangebied, langs de Gouwe en aan de zuidrand liggen ontginningslinten en een molen. Deze hebben een hoge verwachting vanwege de mogelijke aanwezigheid van ontginningsboerderijen langs deze linten. Voor deze locaties geldt dat archeologische onderzoek verplicht is bij verstoringen groter dan 100 m2 en dieper dan 0,5 meter beneden huidig maaiveld. Ook de zone net buiten de Goudse binnenstad heeft een hoge verwachting, vanwege de hier bekende bebouwing vanaf ongeveer 1500 na Christus.

Een andere archeologische waarde, meer in het zuidelijk deel van het plangebied, betreft de in de diepere ondergrond gelegen Gouderakse stroomgordel. Hierop is wat verder naar het westen bewoning aangetroffen uit het Mesolithicum of Neolithicum. Voor de stroomgordel geldt een onderzoeksplicht bij verstoringen groter dan 100 m2 en dieper dan 2 meter beneden huidig maaiveld.

Voor het overige deel van het plangebied geldt een lage archeologische verwachting. Hiervoor is archeologisch onderzoek verplicht bij verstoringen groter dan 10.000 m2 en dieper ingrijpend dan 0,5 m beneden huidig maaiveld.

Afbeelding: Uitsnede van de archeologische basiskaart van Gouda

Voor alle deelgebieden met een hoge archeologische verwachting is in het bestemmingsplan de dubbelbestemming 'Waarde - Archeologie' opgenomen. Het gaat om de gronden met de aanduidingen 'hoogwaardige locatie', 'hoge verwachting vanaf 0,5 m-mv' en 'hoge verwachting vanaf 2,0 m-mv'. Hier zijn de regels van toepassing verklaard, zoals vastgelegd in de verordening inzake monumenten en archeologie.

4.5.1.3 Conclusie

Voor alle deelgebieden met een hoge archeologische verwachting is in het bestemmingsplan de dubbelbestemming 'Waarde - Archeologie' opgenomen en hiervoor zijn de regels opgenomen zoals vastgelegd in de verordening inzake monumenten en archeologie.

4.5.2 Monumenten, historische stedenbouw en landschap

4.5.2.1 Algemeen

In het bestemmingsplan "Korte Akkeren" is, voor het eerst in Gouda, een gedetailleerde beschermende regeling opgenomen voor waardevolle cultuurhistorische zaken zoals landschapselementen, stedenbouwkundige structuren en zichtlijnen.

Het doel van de regeling is het beschermen (en waar mogelijk versterken) van de aanwezige cultuurhistorische waarden voor zover ze relevant zijn voor de ruimtelijke samenhang.

De gekozen methodiek gaat uit van het principe: alleen beschermen waar dat nodig is. Uitgangspunt daarin is - op basis van een uitgevoerde algemene inventarisatie - alleen de belangrijkste waarden zo objectief mogelijk te beschrijven en deze te borgen. Het betreft de elementen die de wordingsgeschiedenis van de stad illustreren en als kern- of basiswaarde voor het plangebied kunnen worden geduid.

De beschreven kernwaarden zijn vervolgens waar mogelijk binnen de reguliere bestemmingen gevangen. Alleen in die gevallen waar dit niet (geheel) mogelijk bleek, is sprake van een dubbelbestemming 'Waarde - Cultuurhistorie 1' met aanduiding per deelgebied. Om een en ander op een adequate wijze te kunnen doen, is gekozen voor een genuanceerde aanpak, waarbij onderscheid is gemaakt in de verschillende stedelijke schaalniveaus.

Een ander uitgangspunt is dat alle activiteiten die passen binnen de waarden, zonder meer mogelijk zijn. En zo niet, dat eerst een toetsingsmoment plaatsvindt waarna eventueel een omgevingsvergunning voor het afwijken van het bestemmingsplan kan worden verleend.

4.5.2.2 Gouds erfgoed op de kaart

Om een goed inzicht te verkrijgen in wat de historie van het plangebied te bieden heeft, is de reeds opgebouwde kennis en informatie gebundeld en in overzichtskaarten samengebracht. Deze zogenaamde '(Steden)bouwkundige Basiskaart' is nog in ontwikkeling, maar de informatie daaruit wordt in dit bestemmingsplan gebruikt om het Gouds Erfgoed inzichtelijk te maken. Waar nog voldoende informatie ontbreekt, moet - overeenkomstig de 'gelevlekkenkaart' uit de Nota Cultuurhistorie - bij nieuwe ontwikkelingen een Cultuurhistorische Analyse worden gemaakt. Omdat dit regime voor het gehele plangebied geldt, is inmiddels voldoende informatie beschikbaar gekomen om het erfgoed in kaart te brengen. Door de waarden die uit de verschillende analyses naar voren komen te stapelen in één kaartbeeld, is het mogelijk snel door accumulatie de meerwaarde van elementen, patronen en structuren te zien.

Afbeelding: gebieden waar Cultuurhistorische analyses verplicht zijn bij ontwikkelingen ('gele vlekkenkaart')

Orde- en zonekaarten

Het Gouds Erfgoed uit de genoemde (Stede)bouwkundige Basiskaart is voor het plangebied Korte Akkeren samengebracht op bijgaande orde- en zonekaarten. De waarden van het erfgoed zijn daarop per deelgebied samengebald tot het niveau van de zogenaamde kern- of basiswaarden. Dit zijn waarden waarover in principe geen discussie bestaat. Omdat cultuurhistorische waarden in het algemeen betrekking hebben op verschillende schaalniveaus of 'lagen', zijn de volgende lagen apart in beeld gebracht: landschap, stedenbouw en architectuur. Zo kan en zal het erfgoed in de vorm van een object of complex (monumenten) het beste worden beschermd via de Monumentenwet en de Monumentenverordening. Veel erfgoed ontleent echter haar waarden aan onderlinge samenhang en/of bijdrage aan de algehele beeldkwaliteit van een straat, buurt of wijk. Voor dit type erfgoed in de vorm van ensembles, structuren, stadsgezichten en (stads)landschappen is het bestemmingsplan een veel geschikter beleidsinstrument.

Op de diverse orde- en zonekaarten voor Korte Akkeren worden de architectonische en objectkwaliteiten uitgedrukt in 'ordes' en de ruimtelijke, landschappelijke en stedenbouwkundige kwaliteiten in 'zones' (zie paragraaf 4.5.2.7).

De uitgangspunten voor de werking van de orde- en zonebenadering voor Gouda zijn in de volgende tabellen weergegeven.

Tabel: uitgangspunten orde- en zonebenadering stedenbouw

laag	type waarde	bescherming
zone A	Monumentaal stadsgezicht of ruimtelijk plan	Oorspronkelijke karakteristiek geheel
zone B	Ruimtelijk plan of stedelijke 'bedrading'	Oorspronkelijke karakteristiek geheel
zone C	Stedenbouwkundige meerwaarde	Oorspronkelijke karakteristiek (nadruk op zichtbaarheid vanaf publiek domein)

Tabel: uitgangspunten orde- en zonebenadering architectuur

laag	type waarde	bescherming3
orde 1	Monumentale objecten, complexen en ensembles, waaronder beschermde monumenten	Buiten- én binnenzijde
orde 2	Beeldbepalend in zone A of B	Buitenzijde
orde 3	Beeldondersteunend in zone A of B	Buitenzijde in samenhang met omgeving (nadruk op zichtbaarheid vanaf publiek domein)

4.5.2.3 Gouds erfgoed in Korte Akkeren

Het Gouds erfgoed, zoals dat hier voor het plangebied wordt beschreven en op de orde- en zonekaarten in beeld is gebracht, is tot stand gekomen uit de volgende bronnen en inventarisaties:

• Nota Cultuurhistorie Gouda (NotaCH);
• Provinciale Hoofdstructuur (CHS);
• Rijksmonumentenlijst (RM);
• Rijks Beschermd Stadsgezicht (BSG);
• Gemeentelijke Monumentenlijst (GM);
• Gemeentelijke Archeologische Basiskaart (ABK);
• Inventarisatie Jongere bouwkunst en stedenbouw 1850-1940 (JB);
• Inventarisatie Naoorlogse architectuur en stedenbouw 1940-1965 (Naoorlogs);
• Monumenten Inventarisatie en Selectie Project (MIP, MSP);
• Diverse Cultuurhistorische Analyses (CHA).

In bijlage 2 van de toelichting is een overzicht weergegeven van het erfgoed zoals dat in bovenstaande bronnen en inventarisaties is vermeld.

4.5.2.4 Beschermd Stadsgezicht

De Turfsingel en de bebouwing langs deze singel behoren tot het beschermd stadsgezicht in Gouda. Dit gebied heeft als nederzetting een zeer hoge waarde en is aangewezen als beschermd stadsgezicht. Voor dit gebied zijn in de regels derhalve bepalingen opgenomen die de waarden in dit gebied beschermen. Dit is geregeld in artikel 18 van de regels.

4.5.2.5 Rijksmonumenten

In het plangebied bevindt zich een aantal rijksmonumenten. Deze rijksmonumenten worden beschermd op basis van de Monumentenwet. Daarnaast zijn ze, ter signalering, in het bestemmingsplan "Korte Akkeren" voorzien van de beschermende dubbelbestemming 'Waarde - Cultuurhistorie 2'. In deze dubbelbestemming zijn de regels uit de Verordening inzake monumenten en archeologie van overeenkomstige toepassing verklaard. Om bij wijziging te kunnen toetsen of de waardevolle elementen van een beschermd rijksmonument zoveel mogelijk behouden blijven, is voor elke wijziging een vergunning nodig van burgemeester en wethouders.

4.5.2.6 Gemeentelijke monumenten

In het plangebied bevinden zich verschillende gemeentelijke monumenten. Deze worden beschermd op grond van de Verordening inzake monumenten en archeologie. In het plangebied bevinden zich verschillende gemeentelijke monumenten. Daarnaast zijn ze, ter signalering, in het bestemmingsplan "Korte Akkeren" voorzien van de beschermende dubbelbestemming 'Waarde - Cultuurhistorie 2'. In deze dubbelbestemming zijn de regels uit de Verordening inzake monumenten en archeologie van overeenkomstige toepassing verklaard. Om bij wijziging te kunnen toetsen of de waardevolle elementen van een beschermd gemeentelijk monument zoveel mogelijk behouden blijven, is voor elke wijziging een vergunning nodig van burgemeester en wethouders. Dit geldt voor in geval van gemeentelijke monumenten niet alleen voor het gehele pand inclusief interieur, maar ook voor bijgebouwen, terreininrichting, etc.

4.5.2.7 Orde- en zonekaarten - (steden)bouwkundige basiskaart

Zoals aangeven zijn alle hiervoor genoemde verzamelde waarden uit verschillende bronnen (zie bijlage Inventarisatie Cultuurhistorische Waarden Korte Akkeren) samengevoegd in één kaartbeeld: de orde- en zonekaarten. Deze worden hierna weergegeven. De waarden van het erfgoed zijn per deelgebied geconcentreerd tot het niveau van de zogenaamde kern- of basiswaarden.

4.5.2.7.1 Kernwaarden stedenbouw en landschap - Zone A

• 1. landschappelijk waardevolle historische structuren
  • a. vm. Waddinxveense- of Ruigewetering;
  • b. Mallegatswije met Moordrechts Verlaat;
  • c. Turfsingel;
  • d. Kromme Gouwe;
  • e. Stroomkanaal en Gouwekanaal; ook vanwege aanleg en samenhang met aanleg vaarroute, gemaal, sluis en sluiseiland;
  • f. Schielands Hogezeedijk;
  • g. Eerste Moordrechtse Tiendeweg.
• 2. landschappelijk waardevolle historische elementen
  • a. Molenbiotoop van de molen De Rode Leeuw;
  • b. Molenbiotoop van de Mallemolen;
  • c. Wielen 'in het groen' langs de Schielands Hogezeedijk:
    • t.h.v. P.C. Hooftstraat (Boerenwiel);
    • t.h.v. Dotterplantsoen;
    • t.h.v. Ranonkelplantsoen.
• 3. stedenbouwkundig waardevolle historische structuren
  • a. Wachtelstraat;
  • b. Prins Hendrikstraat.
• 4. stedenbouwkundig waardevol ensemble i.c. samenhang en stratenplan met kenmerkende bebouwingstypologie
  • a. Da Costakade - Van Lennepkade - stedenbouwkundig uitlegplan deelgebied 3; ook vanwege planmatige aanleg met singels, groenstructuur en zichtlijnen;
  • b. Vogelbuurt;
  • c. Woudstraat en omgeving - stedenbouwkundig ensemble; ook in samenhang met de architectonische kwaliteit van de bebouwing;
  • d. Weidebloemkwartier - stedenbouwkundig ensemble deelgebied 4; ook vanwege planmatige aanleg met singels en groenstructuur;
  • e. Van der Palmstraat 93-Jacob van Lennepkade - stedenbouwkundig ensemble met schoolgebouw (1951) in water- en groenstructuur; ook vanwege bijzondere ligging.

4.5.2.7.2 Kernwaarden stedenbouw en landschap - Zone B

• 1. landschappelijk waardevolle historische structuren; herkenbare verwijzing naar historische gelaagdheid
  • a. oorspronkelijke polderverkavelingen in m.n. het noordoostelijke deel van het plangebied
• 2. stedenbouwkundig waardevolle historische structuren
  • a. Wilhelminaweg;
  • b. Reigerstraat;
  • c. Rotterdamseweg.

4.5.2.7.3 Kernwaarden stedenbouw - Zone C

• 1. stedenbouwkundig waardevolle meerwaarde
  • a. C. Busken Huetstraat, vanwege zichtlijn op watertoren;
  • b. Jacob van Lennepkade, vanwege zichtlijn op Sacramentskerk;
  • c. kruispunt Da Costakade-Aernout Drostkade-Bosboom Toussaintkade vanwege samenkomst diverse zichtlijnen.

4.5.2.7.4 Kernwaarden architectuur - Orde A

monumentaal

• alle als zodanig aangegeven bebouwing
• Schielands Hogezeedijk - complex Pijnacker Hordijkgemaal

4.5.2.7.5 Kernwaarden architectuur - Orde B

beeldbepalend

• alle als zodanig aangegeven bebouwing;
• Woudstraat en omgeving - woningbouwcomplex vanwege samenhang en architectonische kwaliteit van de bebouwing.

4.5.2.7.6 Kernwaarden architectuur - Orde C

beeldondersteunend

• alle als zodanig aangegeven bebouwing.

• 3. N.B. Met 'buitenzijde' wordt gedoeld op de bouwmassa en de architectuur, waarin de gevels en daken met al hun geledingen, materialen, indelingen etc. een rol spelen.