Stad Goedereede en dorpsgebied Ouddorp 2012

3.3 Goedereede

Historische ontwikkeling

Van de drie kernen Goedereede, Ouddorp en Stellendam is Goedereede de kleinste kern (qua oppervlakte en inwonertal). Het op Westvoorne gelegen Goedereede werd gesticht op de lagere aan de oostzijde van het eiland aanslibbende gronden van de Oude Oostdyckse Polder. Door de situering in de zuidrand van de polder bezat de plaats een directe relatie met het open water.

Door de gunstige ligging van Goedereede in het gebied van de grote deltagebied van de Zuid-Hollandse en Zeeuwse eilanden werd de plaats belangrijk voor de scheepvaart en ontwikkelde de plaats zich als een belangrijke haven- en handelsplaats. De havenkade vormt een centraal gelegen element in de aanleg van de oude kern en lijkt op een soort instulping van de zeedijk met de sluis. Door de ligging en de economische ontwikkeling van Goedereede werd de plaats in het verleden vaak geteisterd door natuurgeweld vanuit zee en door invallen en oorlogen. Het verkrijgen van stadsrechten in 1312 en het recht van een vrije weekmarkt (1331) leidden tot de aanleg van stadswallen en de verdere ontwikkeling van Goedereede als een belangrijke haven- en handelsplaats. Bovendien werden er een aantal schansen aangelegd.

Goedereede lag oorspronkelijk aan het open water. In de loop der tijd slibden echter telkenmale nieuwe gronden aan die vervolgens stelselmatig werden ingepolderd. Hierdoor verschenen er ten zuiden en oosten van Goedereede steeds meer polders (Oude en Nieuwe Westerloosche polders, Nieuwe Oostdijksche polder, Rooklaasplaatpolder, Grote Zuiderpolder). In tegenstelling tot de min of meer mozaïekachtige verkaveling van het oude eiland en de direct aanliggende inpolderingen kregen deze polders steeds meer een rationele verkaveling. Door het zich uitbreidende stelsel van polders verdween uiteindelijk de directe relatie van Goedereede met het open water en was Goedereede genoodzaakt haar buitendijkse haven om te vormen tot een binnendijks gelegen haven. Deze haven moest bovendien worden voorzien van een steeds verder te verlengen kanaal naar het Haringvliet.

Figuur 3.2 Historische situatie Goedereede (bron: www.atlas1868.nl)

Het inpolderen en in cultuur nemen van de aangeslibde gronden en de noodzaak de haven steeds meer te verlengen om de relatie met het open water te kunnen behouden, leidde tot een meer agrarische ontwikkeling en een stagnatie van de stedelijke ontwikkeling van Goedereede. Dit heeft uiteindelijk geleid tot het verval en de sloop van de oude stadswallen rond het dorp. Van deze stadswallen resteren alleen nog enkele fragmenten van de oude stadsmuur achter woningen aan de Groenmarkt 1 t/m 7. Op een aantal plaatsen zijn de contouren van de voormalige poorten in het wegdek aangegeven.

Stedenbouwkundige structuur

De stad Goedereede is in 1972 in het geheel aangewezen als stadsgezicht vanwege het algemeen belang door de cultuurhistorische waarde van de plaats (artikel 35 van de Monumentenwet 1988). De Monumentenwet 1988 omschrijft 'gezichten' als 'Groepen van onroerende zaken die van algemeen belang zijn wegens hun schoonheid, hun onderlinge ruimtelijke of structurele samenhang dan wel hun wetenschappelijke of cultuurhistorische waarde en in welke groepen zich één of meer monumenten bevinden.'

De stad Goedereede vormt in zekere zin een kruising van een zogeheten kerkring-voorstraatdorp en een dijk-dam-havenstad. In de meest zuivere vorm bestaat een kerkring-voorstraatdorp uit een Voorstraat met twee parallel gelegen achterstraten waarbij de drie straten vanaf een haventje gezien uitkomen bij de onder een hoek binnen een kerkring geplaatste kerk. In Goedereede ontbreekt echter een zuivere kerkring. De grote N.H.-kerk met een hoge vrijstaande toren en zijkapel kenmerkt zich door de voor de eilanden karakteristieke achterwaartse plaatsing (op afstand van de dijk). De kerk is weliswaar schuin gepositioneerd binnen een kerkring, maar de rond de kerkring geplaatste panden oriënteren zich slechts ten dele op de kerk. Meerdere panden staan als het ware niet met de voorgevel maar met de achtergevel naar de kerk. Hierdoor lijken deze woningen opgenomen te zijn binnen een kerkring die bepaald wordt door de Pieterstraat, Nieuwstraat, Molenstraat en Kerkstraat. Vanaf deze 'kerkring' lopen enkele steegachtige verbindingen zoals de Torenslop, het Klooster en Kerkpad naar de binnenste kerkring.

De N.H.-kerk was niet de enige kerk in Goedereede. De Gereformeerde kerk stond op relatief grote afstand aan de Achterstraat in het meest noordoostelijk gelegen deel van de kern ter hoogte van de Hoofddijk. Buiten de omwalling van de dorpskern stond – omkaderd door een eigen sloot – molen de Windvang aan de noordwestzijde van de oude kern.

Opvallend binnen de oude kern is dat de plaats van een voorname voorstraat ingenomen wordt door een vrije brede haven met twee kaden en een marktplein met statige bebouwing. Aan het plein bij de haven stonden het raadhuis, havenkantoor en paushuis. Het water verdeelt de oude kern in een groter noordelijk kerngebied met twee kerken en twee marktplaatsen en een kleiner ondergeschikt zuidelijk kerngebied met klooster en begraafplaatsen. Ter hoogte van het noordelijk gelegen plein waren beide delen met een sluisbrug verbonden. Hoewel een voorstraat ontbreekt, zijn binnen de oude kern wel twee achterstraten aanwezig (aan de noordzijde de Achterstraat en aan de zuidzijde het Achterom). Beide straten sluiten echter niet aan op de 'kerkring'. De Achterstraat eindigt bij de Varkensmarkt aan de Kerkstraat en het Achterom bij het groengebied van het voormalige klooster.

Een zeer karakteristiek gegeven voor Goedereede is het historische bebouwingsbeeld van de uit gepotdekselde houten planken bestaande zwart geteerde schuren. Veel voorstraat- en kerkringdorpen op de Zuid-Hollandse eilanden hebben langs de achterstraten bedrijfsruimten, bestemd voor de berging van wagens en de opslag van landbouwproducten. Soms waren de schuren voorzien van ventilatieluiken ten behoeve van het drogen van gewassen (met name uien). In Goedereede komen nog veel van dergelijke zwart geschilderde (geteerde) gepotdekselde schuren voor. De huidige Coöp is gevestigd in een dergelijk complex.

Omdat de haven een getijdehaven was trad bij hoog tij regelmatig wateroverlast op voor de omwonenden. Dit heeft in 1958 geleid tot de aanleg van een zware dam aan het Havenhoofd. Door deze afsluiting van het buitenwater kwam er een einde aan de bedrijvigheid in en rond deze haven. Sinds die tijd dient de haven alleen nog voor de afwatering.

Binnen de nog in sloten herkenbare oude omgrachting is het stadje – met nog steeds een herkenbare scheiding tussen handels- en agrarische gedeelten – vrijwel intact gebleven. De meest representatieve bebouwing staat rond de haven met name in het gebied bij de Markt en het aansluitend deel van de Noordzijde Haven. Hier komt monumentale bebouwing voor tot in drie volledige bouwlagen onder kap, plaatselijk echter afgewisseld door twee bouwlagen onder kap en incidenteel één bouwlaag onder kap. Meer oostwaarts neemt de voorname status van de bebouwing geleidelijk af en is sprake van een meer dorpse sfeer. De Noordzijde Haven zet zich aan de westzijde van de Markt min of meer door in de vrij smalle Pieterstraat. De bebouwing in deze dichtbebouwde straat bestaat uit minder omvangrijke en minder hoge panden (deels statige in twee bouwlagen onder kap gebouwde panden en deels eenvoudige bebouwing in een of twee bouwlagen onder kap).

Binnen de oude kern komen niet-woonfuncties onder meer voor bij de haven (onder andere horeca en kantoren), Doelweg (onder andere een supermarkt) en Varkensmarkt (de oude locatie van de brandweer).

Bijzondere dorpsbebouwing en voorzieningen

Het overgrote deel van de bebouwing in de oude kern (omgeving van de twee kerken, de haven, de markten, achterstraten en Molenstraat) is voorzien van oranjerode zadeldaken. Plaatselijk komen op opvallende wijze echter ook antracietkleurige schilddaken voor, met name bij de Noordzijde Haven en Zuidzijde Haven. Ook de latere bebouwing in het aan de zuidzijde bij de oude kern aansluitende buurtje rond de Oostenrijksestraat is voorzien van oranje pannendaken. De overige latere dorpsbebouwing rond de Doelweg en ten oosten van de oude kern bestaat vooral uit antraciete pannendaken. Ter hoogte van de oostrand van de huidige dorpskern komen ook rode daken voor.

De huidige kerk is gebouwd aan het begin van de 18e eeuw ter plaatse van een oudere uit de 15e eeuw daterende kerk. De circa 40 m hoge vrijstaande toren is gebouwd in de periode van de 2e helft 15e begin 16e eeuw. De grijze vierkante bakstenen kerktoren heeft gedurende de periode van de 16e tot vlak voor de Eerste Wereldoorlog gediend als vuurtoren totdat de vuurtoren in Ouddorp in dienst werd genomen (1912). In 1967 heeft de toren de status van rijksmonument gekregen. Andere belangrijke gebouwen zijn:

• het oude uit de vestingtijd daterende munitiemagazijn aan de Nieuwstraat 25;
• het in 1852 in een neo-klassistische gevel met hoeklisenen gebouwde raadhuis van de voormalige gemeente Goedereede (aan de Markt 7);
• de uit 1791 daterende molen De Windvang (een bakstenen bovenkruier). Het betreft een maalvaardige, ronde stenen korenmolen uit 1791. De tegenwoordige molen is een ronde stenen grondzeiler, gebouwd op de plaats waar in de 15e eeuw reeds een standerdmolen ('De Oostmolen') stond. Hij bevindt zich op een kleine verhoging aan de Molenweg, nog juist op het grondgebied van het stadje. De molen staat iets terzijde van de weg net buiten de stadsmuur. De molen staat aan de uit oogpunt van windvang gunstige westzijde van de stad;
• een in gotische stijl na de stadsbrand van 1482 herbouwd pand aan de Markt 11. Het voorste gedeelte is rond 1545 vernieuwd. Door de jaren heen hebben verschillende restauraties plaatsgevonden, onder andere na een brand in 1961. Volgens overleveringen zou, de, tijdens zijn bezoeken aan Goedereede hier hebben verbleven. Op de eerste verdieping bevindt zich nog de zogenaamde pausenkamer van Paus Adriaan VI (de voormalige pastoor Adriaan Florisz).

Het dorpsgebied van Goedereede heeft zich in de loop der tijd nauwelijks ontwikkeld in de richting van de hogere gronden of binnen de oude polders, maar vooral binnen de later ingepolderde aanwas van de Nieuwe Oostdijksche Polder en – zij het beperkt – binnen de Oude Westerlose Polder in aansluiting bij het zuidelijk van de Haven gelegen deel van de historische dorpskern.

De huidige dorpsplattegrond strekt zich dan ook uit over delen van verschillende polders. Hierdoor is sprake van een zekere scheiding in afzonderlijk herkenbare deelgebieden. De Hoofdpoortstraat vormt de belangrijkste verbindingsweg tussen de ruimtelijk min of meer gescheiden dorpsgebieden. De oude kern ligt aan weerszijden van de Haven en de daarachter gelegen uitwateringssloot. Ten zuiden van de oude dorpskern ligt tussen de Groenmarkt/Mariadijk en de provinciale weg een kleinschalige woonbuurt met overwegend twee-onder-een-kap- en rijenwoningen. Deze vlak bij de N57 gelegen woonbuurt heeft een bijzonder groen karakter vanwege de aan de westzijde gelegen gronden van het klooster en begraafplaats, de haven met de bijzondere bebouwing, de pleinachtige groene ruimten van de Groenmarkt en het Hongaarse Plein. Aan het Hongaarse Plein staat nog een oude voor de streek kenmerkende boerderij.

Ook aan de noordzijde van de oude kern komt enige naoorlogse bebouwing voor, namelijk aan de Doelweg (een aantal blokken met rijenwoningen) en aan de Hoofddijk (vrijstaande woningen en ter hoogte van de splitsing met de Klaverseweg een autohandel. Direct achter deze langgerekte bebouwingszone strekt zich het recreatiecomplex 'De Goede Reede' uit.

Ten oosten van het Melkdijkje en de Hoofddijk ligt de grotere naoorlogse woonwijk Nieuwe Oostdijk. De woonwijk bestaat uit twee door een centraal gelegen groenzone gescheiden woonbuurten. Opvallend is dat dit grote woongebied slechts door één weg (Jongkoenstraat) is aangesloten op de Hoofdpoortstraat. Vanaf de Jongkoenstraat worden de twee ontsloten. De twee met een groenzone van elkaar gescheiden woonbuurten hebben hun eigen interne ontsluitingspatroon, bestaande uit enkele lusvormige en doodlopende straten. De twee woonbuurten worden onderling met elkaar verbonden door de in de noordrand gelegen Beresteyn en door de Jongkoenstraat. Voor het langzaam verkeer zijn er een aantal routes dwars door de centraal gelegen groenzone. De centraal gelegen groenzone is gedeeltelijk bebouwd, onder andere met basisschool Buten de Poorte (gelegen aan de Tuinen), een dorpshuis en beperkt een aantal woningen.

Voorzieningen en bedrijven

In Goedereede bevinden zich het gemeentehuis (aan de Tramlijnweg) en de grote monumentale kerk met de van verre herkenbare vrijstaande toren. Van oudsher vormt de directe omgeving van de Haven en Markt een aantrekkelijk vestigingsmilieu voor diverse functies. Naast horeca en detailhandel komen hier ook kantoorfuncties en ambachtelijke en dienstverlenende bedrijvigheid voor. Aan de Doelweg bevindt zich de supermarkt van de Coöpcompact Goeree. Buiten de oude kern van Goedereede bevinden belangrijke voorzieningen zich aan De Tuinen (basisschool Buten de Poorte) en ten zuiden van de N57 (motel aan de Konings Pleisterplaats en het bedrijventerrein en busstation aan de Provincialeweg).

Verkeer

Goedereede ligt direct ten noorden van de N57. De N57 vormt de meest westelijke doorgaande verbindingsroute over de Zuid-Hollandse en Zeeuwse eilanden en verbindt ter hoogte van Rozenburg en Brielle de A15 met Middelburg. Vanuit de kern sluit de Hoofdpoortstraat aan op de Vissersweg die de afslag vormt vanaf de N57 naar Goedereede. De Vissersweg – die deels is aangelegd ter plaatse van de havendijk – loopt eerst parallel aan het kanaal maar leidt vervolgens meer oostwaarts via de polder verder in de richting van Stellendam. Iets ten oosten van de bebouwde kom van Goedereede, waar de Vissersweg zich afbuigt van het kanaal, loopt de oorspronkelijke Zuid Havendijk verder in de richting van de kern Havenhoofd.

Goedereede wordt via de N215 verbonden met de meer zuidoostelijk gelegen kernen op Goeree-Overflakkee. De noordwest-zuidoost gerichte N215 verbindt de N57 met de in het zuidoosten gelegen N59 die op zijn beurt bij het Hellegatsplein aansluit op de A59. Door deze wegenstructuur van de N215, N57 en N59 is Goedereede indirect goed verbonden met het 25-30 km verder gelegen rijkswegennet rond Rotterdam, Moerdijk en Breda. Vanuit Goedereede leiden bovendien meerdere wegen naar het omliggende poldergebied en het noordwestelijk gelegen duingebied. Een aantal van deze wegen (Hoofddijk, Klaverseweg en Goereeseweg, Mariadijk (Spuidijk), Oude Westerloosedijk en Plasdijk) zijn nog van historische oorsprong (rond 1850 of vroeger).

Goedereede ligt aan de Europese wandelroute E9. Deze route, die Portugal met de Baltische staten verbindt, loopt via het Europees kustgebied.

Groen en water

De belangrijkste openbare ruimten betreffen het gebied van de haven en omgeving, de oude begraafplaatsen bij het klooster, de groene ruimte van de kerkring en de dijken. Direct buiten de kern liggen meerdere aantrekkelijke groene gebieden waaronder de omgeving van de schans bij Ouddorp, de omgeving van de molen, de kust- en duingebieden en het water van de Grevelingen en Haringvliet. Binnen de oude kern komen een aantal markante groene plekken voor, maar ontbreken vanwege het dichte bebouwingspatroon, voortuinen en bomen in het profiel van de weg. Met name in de oostelijk gelegen woonwijk komen veel verspreid gelegen groenplekken voor en enkele groenstructuurlijnen (omgeving Jongkoenstraat en Braggert).