Dorpsgebied Dirksland 2011

3.1 Ontstaansgeschiedenis

De plaats Dirksland behoort tot de zogeheten kerkring–voorstraat dorpen. De plaats is ontstaan bij de bedijking van de Polder Dirksland en ligt nabij de Geldersedijk in de oostrand van de polder. De basisvorm van de oude dorpsplattegrond van de oude kern bestaat tot op heden nog steeds uit een door een gracht omgeven, rond tot vierkant gevormde open ruimte met de centraal daarop geplaatste kerk. Aan de buitenzijde van de gracht lag een ringweg met de daaraan gelegen dorpsbebouwing. Deze dorpsbebouwing stond dicht naast elkaar en op een korte afstand van de ringweg.

Figuur 3.1 Historische situatie Dirksland (1868)

Hierdoor is rond de kerk tot op heden sprake van een zeer compact dorpsbeeld waarbij het nagenoeg gesloten gevelbeeld enkel wordt doorsneden door overwegend oude en soms nieuwe dorpswegen, zoals de Achterdorp, Voorstraat, Nieuwstraat, Burgemeester C. Zaaijerlaan, Zomerstraat, Gasthuisstraat en Irenelaan. Dirksland betreft een typisch bij een polderdijk gelegen kerkring–voorstraatdorp. Dit type dorpen, veelal gesticht ter hoogte van de uitmonding van een binnenbedijkte kreek op het buitenwater, bestaat in hun basisvorm uit een kerkring, een voorstraat en twee flankerende achterstraten. Vanaf de kreek leidt een 'voorstraat' rechtstreeks naar de kerk. Deze kerk staat centraal op een min of meer afgerond en van een gracht voorzien plein. Aan de relatief brede en voorname voorstraat staan vooral de woningen van de niet–agrariërs die bij voorkeur een plaats zochten in de nabijheid van de kerk.

Figuur 3.2 Ring Dirksland

Deze voorstraat liep vanaf de kerk naar de dijk waar zich doorgaans het sluishuis of raadhuis bevond met aan weerszijden daarvan de panden van winkeliers. Daarbij vestigden de vissers zich buitendijks bij de haven. De voorstraat wordt conform de standaardvorm geflankeerd door twee achterstraten. In de aan deze achterstraten gelegen schuren werden de agrarische producten opgeslagen.

De Voorstraat van Dirksland met de voorname woonpanden komt niet centraal op de (Nederlands-Hervormde) kerk uit, maar sluit aan de zijde van de apsis aan op de kerkring waar zich aan de zuidoosthoek daarvan het oorspronkelijke weeshuis en de oude begraafplaats bevinden. Ter hoogte van de Heul en Onderlangs sluit de Voorstraat aan op de oude polderdijk, waar ook de haven en Kaai liggen.

De oude kern van Dirksland strekt zich uit vanaf de directe omgeving van de Ring, Achterdorp en Tuinstraat naar de Kaai en Straatdijk. De bebouwing bestaat hier vooral uit aan elkaar of tot zeer dicht opeengebouwde individuele panden in één tot twee bouwlagen onder dwarskap, plaatselijk afgewisseld met meer statige woonhuizen en panden met langskap.

Huidige dorpsstructuur

Dirksland is in de tweede helft van de 19e eeuw geleidelijk, maar vervolgens na de Tweede Wereldoorlog sterk uitgebreid, vooral in westelijke richting in het gebied gelegen tussen de Philipshoofjesweg, Boezemweg–Vroonweg en de kreek en boezem. Inmiddels heeft de kern ook de sprong gemaakt over deze oorspronkelijke polderwegen. Zo is aan het einde van de 20e eeuw ten zuiden van het Polderweegje de nieuwbouwwijk Dirksland–Zuid gerealiseerd. Inmiddels is ook aan de noordzijde van de Boezemweg het project Kleine Boezem gerealiseerd.

Ondanks deze uitbreidingen, is de oorspronkelijke dorpsstructuur en het patroon van polderwegen binnen de hedendaagse plattegrond van Dirksland nog goed zichtbaar gebleven. Oude dorps– en polderwegen die nu nog herkenbaar zijn binnen de stedenbouwkundige structuur van Dirksland betreffen:

• binnen de oude kern: Tuinstraat, Zomerstraat, Winterstraat, Palingstraat;
• direct aan de oostzijde van de oude kern: Heul, Kaai, Havendijk, Straatdijk, Geldersedijk, Schelpenpad, Onderlangs, Secretarieweg;
• ten noorden: Staakweg (Noordweg-Korte Stoofweg-Haakweg), Vroonweg (Voorweg)-Boezemweg, Stationsweg;
• ten westen: Burg. C. Zaaijerlaan;
• ten zuiden: Philipshoofjesweg, Polderweegje, Bosdreef.

De oorspronkelijke rechte polderverkaveling is binnen de huidige dorpsplattegrond goed zichtbaar gebleven en vormt veelal de onderliggende structuur voor de verdeling in buurten. Hierbij zijn, behalve de dijken en de oudste kern, met name van belang de tracés van de Boezemweg-Vroonweg (eertijds Voorweg), de Philipshoofjesweg– Poldersweegje, Bloemendaal-Burg. C. Zaaijerlaan, de Staakweg en Bosdreef.

Groen en water

Dirksland bezit een duidelijk samenhangend stelsel van belangrijke openbare groene structuren en elementen, zowel binnen als buiten de kern. Buiten de kern gaat het met name om het uitgebreide stelsel van de bij Dirksland aansluitende dijken en kreken waaronder de Schenkeldijk, het Zwarte Gat en Boomvliet. Binnen de kern gaat het met name om:

• de kerkring met bomen en gracht;
• de nabijgelegen oude begraafplaats;
• het met bomen omzoomde oorspronkelijke tracé van de oude kreek (Tuinstraat met de aanliggende speelplaats, Philipshoofjesweg en Hondsgalgweg);
• de door groen en deels water begeleide bebouwingszone van de Boomvliet, Geldersedijk en Havendijk;
• de watergang (met begeleidend groen) langs de Boezemweg en Bloemendaal naar het gemaal;
• de nieuwe begraafplaats aan de Staakweg;
• diverse groenzones met watergangen zoals bij het Poldersweegje, de Bloemenweg en de Mozartsingel, en de kreekzone langs de Smalle Gooi;
• in de randzone van de kern: het Dirklandse Bos, de volkstuinen aan de Armenweg, het sportveldencomplex aan de Philipshoofjesweg, het Zwarte Gat.

Deze structuren en elementen zijn in zekere zin gerelateerd aan de historische patronen en lijnen van Dirksland. Daarnaast bevinden zich her en der verspreid binnen de bebouwde kom gelegen groene en open ruimten bij onder meer maatschappelijke voorzieningen.

Dirksland beschikt over een compact, binnen de contouren van de historische oude kern gelegen, centrumgebied met een mix van functies. Naast wonen gaat het onder meer om detailhandel, horeca, kleinschalige bedrijven en kantoren en culturele voorzieningen. Niet–woonfuncties komen echter ook in behoorlijke mate voor in een bij de historische kern aansluitende noord-zuidgerichte zone, langs oude en nieuwe invalswegen en binnen het aan de oostzijde van Dirksland aansluitende deel van Kralingen.

De kreekzone langs de Smalle Gooi vormt de verdere zuidelijke ontwikkelingslijn van de huidige stedenbouwkundige structuur van Dirksland. Deze kreekzone is in de zuidrand niet overal even herkenbaar en beleefbaar. De zuidrand kenmerkt zich door een grote ruimtelijke en functionele verscheidenheid. Daardoor was bij de zuidrand geruime tijd sprake van een minder goede ruimtelijke samenhang. Langs of nabij de Philipshoofjesweg/het Poldersweegje bevinden zich, naast de (historische) lintbebouwing langs deze weg en het betrekkelijk nieuwe woongebied Dirksland-Zuid, een aantal belangrijke voorzieningen voor het dorp zoals:

• het terrein van voetbalvereniging D.E.S. '67;
• sportcomplex 'De Gooi' met sporthal en zwembad;
• zorgcentrum De Geldershof;
• twee basisscholen;
• het Victoriacomplex: gemeentewerken, brandweerkazerne, discotheek van buurtvereniging West, peuterspeelzaal, kleedruimte van voetbalvereniging D.E.S. '67 en vergaderruimte;
• het bedrijventerrein Nijverheidsweg;
• een volkstuinencomplex.

Mede door de meer structurele invulling van enkele bij de zuidrand gelegen potentiële uit– en inbreidingslocaties, ontstaat gedurende de laatste jaren ook in de zuidrand een stedenbouwkundig meer samenhangende dorpsstructuur die bijdraagt aan een goede afronding van het dorpsgebied. De Haveloozeweg kan hierbij de uiteindelijke dorpsgrens vormen.

Figuur 3.3 Voorstraat Dirksland