Kerkbuurt Westzaan

2.1 Geschiedenis van het plangebied

Westzaan is gelegen in de gelijknamige polder. Het lint van het dorp loopt van een oude dijk langs het Noordzeekanaal tot vlak onder Krommenie. Opvallend is dat het lint eigenlijk uit twee voormalige gouwen bestaat: de J.J. Allanstraat in het zuiden en de Middel in het Noorden. Zij zijn verbonden door de dwars daarop gelegen Weiver. Aan de uiteinden van de J.J. Allanstraat zijn de twee kernen van Westzaan te vinden, de Kerkbuurt en het Zuideinde.

Het landelijke karakter ontleent Westzaan aan de visuele binding met het natte veenweidegebied, dat rond het jaar duizend werd ontgonnen vanaf de oevers van wat nu de Nauernasche Vaart heet. Dwars daarop werden sloten gegraven voor de ontwatering van de akkers. Voor de afwatering van het achtergelegen gebied zijn evenwijdig aan de veenstroom de gouwen gegraven. Langs de gouwen waren de eerste bewoners te vinden. Door de herhaling van dit proces ontstond het slagenlandschap. In de loop van de vijftiende eeuw kwam de akkerbouw in het veengebied in de problemen. Het veen klonk steeds verder in. De grond werd te nat voor akkerbouw. Dit had twee gevolgen: de boeren moesten verhuizen naar de hoger gelegen oevers van de gouwen en ze schakelden over op de veel extensievere veeteelt. Een deel van de bevolking moest op zoek naar andere inkomensbronnen. Schuren werden omgebouwd tot werkplaatsen. De polder Westzaan kwam in deze periode vol te staan met molens, die profiteerden van de handel in het nabijgelegen Amsterdam. Ten gevolge van de economische teruggang in de loop van de achttiende eeuw maakten de molens weer plaats voor de landbouw. De menging tussen wonen, boerderijen en kleinschalige bedrijvigheid blijft behouden tot op de dag van vandaag.

De Kerkbuurt is het oude centrum van het dorp. Door verdichting en een beperkte uitbouw van het bebouwingslint heeft een zekere kernvorming plaatsgevonden. De bebouwing vertoont een monumentale rijkdom. Dit is aanleiding geweest om een belangrijk gedeelte van dit centrum als beschermd dorpsgezicht van Rijkswege ex artikel 35 van de Monumentenwet 1988 aan te wijzen.

De kerk (1741) en het 'Regthuis' (1781), beiden rijksmonumenten, herinneren aan de welvaart die tot ver in de 18e eeuw heeft geduurd.

Het Regthuis

'Het Regthuis' is op bijzondere wijze in de as van de weg gebouwd. Door de bouw van het postkantoor (1915) ontstond rond het voormalige Rechthuis een plein met een concentratie van openbare functies.

De kerk omstreeks 1928

Aan het historische dorp zijn vanaf circa 1960 enkele woonbuurten toegevoegd. Het kleinschalige en intieme karakter van het dorp is daarbij behouden gebleven. Ten oosten van de Kerkbuurt liggen kleine uitbreidingen uit de jaren '50 en '70. Ten westen ligt plan 'Molenaar', een nieuwbouwwijkje uit de jaren '80 en plan 'Cromme Reef' uit de eerste helft van de jaren '90.