Landelijk gebied Assendelft

2.4 Cultuurhistorische waarden

Binnen de cultuurhistorische waarden zijn verschillende waarden te onderkennen. Grofweg gaat het om de volgende waarden:

• aangewezen monumentale waarden, veelal oude bebouwing en terreinen van archeologische waarde;
• beschermde dorpsgezichten (niet in dit bestemmingsplan aanwezig);
• karakteristieke panden;
• historisch-geografische waarden: dit zijn kenmerkende landschapselementen zoals een dijk, kerkpad, lintbebouwing, waterloop en bijzondere landschappen;
• archeologische waardevolle gebieden.

2.4.1 Monumenten

De rijks-, provinciale en gemeentelijke monumenten zijn als monument aangeduid op de verbeelding. Het betreft een signaleringsfunctie: in de regels behoeft geen regeling te worden opgenomen; de panden zijn reeds beschermd via:

• de Monumentenwet 1988
• de Provinciale Monumentenverordening 1996
• de Gemeentelijke Monumentenverordening 2005.

In het plangebied bevinden zich geen karakteristieke bedrijfspanden.

2.4.1.1 Rijksmonument

In het plangebied bevindt zich het volgende rijksmonument:

Assendelft

Dorpsstraat 151-153

langhuisstolpboerderij

2.4.1.2 Provinciale monumenten

In het plangebied bevinden zich de volgende provinciale monumenten:

Assendelft	Dorpsstraat 27	woonhuis
Assendelft	Dorpsstraat 32	langhuisstolpboerderij
Assendelft	Dorpsstraat 48	langhuisstolpboerderij
Assendelft	Dorpsstraat 69	rentenierswoning
Assendelft	Dorpsstraat 101-103	woonhuis
Assendelft	Dorpsstraat 120	stolpboerderij
Assendelft	Dorpsstraat 149	langhuisstolpboerderij
Assendelft	Dorpsstraat 229	twee werkplaatsen achter stolpboerderij
Assendelft	Kanaalweg 16	stelling van Amsterdam, Fort Zuidwijkermeer, tevens op Werelderfgoedlijst
Assendelft	Nauerna 42	pakhuis
Assendelft	Nauerna	Schermersluis
Assendelft	Zeedijk 7	stelling van Amsterdam, Kruitmagazijn, tevens op Werelderfgoedlijst
Assendelft	Zeedijk 11	stelling van Amsterdam, Kruitmagazijn, Genieloods, tevens op Werelderfgoedlijst
Assendelft	Groenedijk	oude zeedijk
Assendelft	Zeedijk, Nieuwendijk, Nauerna	1. Onderdeel van de Noorder IJ- en Zeedijk 2. De braken
Assendelft	Communicatieweg Oost 12	de watertoren
Assendelft	Dorpsstraat 643-645	langhuis stolpboerderij

2.4.1.3 Gemeentelijke monumenten

In het plangebied bevinden zich de volgende gemeentelijke monumenten:

Assendelft	Communicatieweg Oost 7	Hooihuisboerdeij
Assendelft	Dorpsstraat 1	Hooihuisboerderij
Assendelft	Dorpsstraat 34	stolpboerderij
Assendelft	Dorpsstraat 108	Stolpboerderij 'de Ventjes'.
Assendelft	Dorpsstraat 116	woonhuis
Assendelft	Dorpsstraat 116a	opslagruimte en garage
Assendelft	Dorpsstraat 123	Stenen stolpboerderij
Assendelft	Dorpsstraat 124	Langhuisstolpboerderij
Assendelft	Dorpsstraat 219	Langhuisstolpboerderij
Assendelft	Dorpsstraat 220	Langhuisstolpboerderij
Assendelft	Dorpsstraat 226 – 228	Stolpboerderij met voorhuis
Assendelft	Dorpsstraat 667	Stolpboerderij met kapberg
Assendelft	Nauerna 30-30a	school met schoolmeesterswoning
Assendelft	Nauerna 43	Oliemolen de Pauw
Assendelft	Nauerna 47	Boerderij
Assendelft	Veenpolderdeijk 9	Stolpboerderij

De monumenten in het plangebied zijn om reden van kenbaarheid op de verbeelding aangeduid. De planregels bevatten echter geen specifieke regels voor de monumenten in het plangebied. De bescherming van de desbetreffende gebouwen is afdoende verzekerd via de Monumentenwet en de monumenten/erfgoedverordeningen van de provincie en de gemeente. Om die reden wordt in het bestemmingsplan ook niet het vereiste van een sloopvergunning opgenomen en is ervoor gekozen in het voorliggende bestemmingsplan geen specifieke bestemmingsplanregels op te nemen voor de monumenten. Op verzoek van de gemeenteraad worden de monumenten wel op de verbeelding aangeduid met de functieaanduiding 'cultuurhistorische waarden'.

2.4.2 Historisch-geografische waarden

In het plangebied liggen verscheidene elementen van historisch geografische waarde. Het zijn de Noorder IJ- en Zeedijk, Dorpsstraat, Communicatieweg en Genieweg, de Kaaik, Busch en Dam en bewoningslinten. Behoud en zichtbaar maken van cultuurhistorische waarden worden zoveel mogelijk gebruikt bij de inrichting ruimtelijke (ontwikkelings)plannen. Bijvoorbeeld de structuur van een slagenlandschap of zichtlijnen worden verwerkt in ruimtelijke ontwikkelingen, hetgeen een positief effect heeft op de ruimtelijke kwaliteit.

Volgens de Cultuurhistorische Waardenkaart Zaanstad (2006) zijn in dit plangebied de volgende historisch-geografische waarden van belang:

Dorpsstraat. De Dorpsstraat loopt vanaf Buitenhuizen aan het Noordzeekanaal tot aan Krommenie en maakt deel uit van de oorspronkelijke lintstructuur in de Zaanstreek. Deze linten zijn ontstaan als dijklichamen die ter bescherming van eerdere bewoning zijn opgericht. De ligging van de lintdorpen in het landschap ligt hieraan ten grondslag. Het zuidelijk deel van de straat is vanaf Buitenhuizen nog voorzien van de oorspronkelijke wegsloot. Als zodanig van regionaal belang.

Communicatieweg en Genieweg. Communicatiewegen waren 19e-eeuwse verharde verbindingswegen die de verschillende woonkernen met elkaar verbonden. De hier bedoelde Communicatieweg liep van Westzaan via Assendelft naar Heemskerk en verder door naar Beverwijk. De oorspronkelijk Zaanlandsche Communicatieweg genoemde verbindingsroute, die overigens voor een deel werd aangelegd op een bestaande dijk, de Zijdewindsdijk, kwam door particulier initiatief in 1846 gereed. De ten zuiden van de Communicatieweg gelegen Genieweg werd in 1896 vanuit Assendelft als verbindingsweg aangelegd ten behoeve van de in het open veld gelegen militaire objecten. Beide wegen zijn als zodanig van lokaal belang.

Bloksloot. Onderdeel van een aantal in het Zaanse weideland noord-zuid en parallel aan elkaar lopende veenstromen en als zodanig van lokaal belang. Daarnaast vormde de Bloksloot, die enigszins schuin op de Delft staat, vanaf de 17e eeuw via de Blokslootsluis bij Nauerna de verbinding van Assendelft over het water naar het IJ.

Zaandammerweg en Veenpolderdijk. In 1823 werd langs de Bloksloot op het dijkvak van de Veenpolder de Zaandammerweg aangelegd. Deze weg vormt de verbinding over land tussen Assendelft en Nauerna. De Zaandammerweg sluit aan op de Veenpolderdijk die weer in het midden van de 19e eeuw werd aangelegd na drooglegging van de Veenpolder. Beide wegen zijn van lokaal belang.

De Kaaik. Klein watertje ten westen van Assendelft tot aan de grens met Krommenie. De Kaaik, een verbastering van Kadijk, is een in de middeleeuwen tot sloot vergraven veenwatertje dat de oostelijke begrenzing vormde van zowel de ontginningen in de Ijzertijd als in de Middeleeuwen. Als zodanig van lokaal belang.

Nauerna. Buurtschap gelegen tussen de monding van de Nauernasche Vaart en de Zaandammerweg. De bebouwing bevindt zich voor een groot deel westelijk van de kanaalmonding. Langs de Zeedijk enkelzijdige lintbebouwing; aan de Nauerna, de westelijke weg langs het kanaal, bebouwing deels aan beide zijden van de weg. De bebouwing is zeer gevarieerd: boerderijen, woningen (zowel in hout als steen) en bedrijfspanden. In de monding van het kanaal bevinden zich nog een schutsluis (de Schermersluis uit 1632/1800 en een uitwateringsduiker uit 1651/1802). Na de indijking en de aanleg van Zijkanaal D werd Nauerna voorzien van een voorhaven, nu in gebruik als jachthaven. De samenhang tussen bebouwing, water en overige historischgeografische karakteristieken is bijzonder en daarom van lokaal belang.

Vrouwenverdriet. Buurtschap nabij de watertoren van Assendelft. Vrouwenverdriet is ontstaan rond een sluisje ter plaatse in de zogenaamde "Achterdichting", een kade aangelegd in 1565 langs het Twiske, later vergraven tot Nauernasche Vaart. Vrouwenverdriet wordt voor het eerst vermeld in 1727 maar kan al ouder zijn. De samenhang tussen de bebouwing, de Nauernasche Vaart en het vlakke land maakt het buurtschap van lokaal belang.

Wegsloot. Veel wegsloten in de Zaandorpen zijn in 20e eeuw gedempt. Van de wegsloot langs de Dorpsstraat in Assendelft is het zuidelijke deel nog aanwezig. Vanwege de zeldzaamheid van lokale waarde.

De Delft. Onderdeel van een aantal in het Zaanse weideland noord-zuid en parallel aan elkaar lopende weteringen corresponderend met de ontginningsfasen en als zodanig van lokaal belang. Vroeger hydrologisch één geheel met De Delft.

De Binnendelft. Deel van de Delft dat in 1633 is afgescheiden. Onderdeel van een aantal in het Zaanse weideland noord-zuid en parallel aan elkaar lopende weteringen corresponderend met de ontginningsfasen en als zodanig van lokaal belang.

Braken. Kleine meertjes of plassen ontstaan bij dijkdoorbraken. In Assendelft liggen goed zichtbaar langs de voormalige IJ-dijk de volgende braken: de Grote Braak of Sluisbraak (bij Nauerna), Bavicks Braak of Grote Braak (halverwege Nauerna en Buitenhuizen), de Buitenhuizerbraak (bij Buitenhuizen) en de braak Rustdam ter hoogte van de Wijkermeerpolder. De braken geven aan dat de IJ-dijken regelmatig doorbraken waardoor het achterliggende land overstroomd werd door de zee. De aanwezigheid van relatief grote oppervlakten open water met rietkragen liggend in een open gebied is van landschappelijke waarde. De braken zijn van lokaal belang.

Westzanerdijk, Overtoom, Ringweg, Veldweg, Nauerna, Kanaalweg, Assendelverzeedijk, Groene Dijk, Busch en Dam, Bus, Westdijk inclusief dijksloot. Onderdeel van de zeedijk langs het IJ en als zodanig behorend tot het oorspronkelijke waterkeringstelsel in de Zaanstreek. Als belangrijke structuurdragende elementen in het Zaanse landschap van regionaal belang. De Groene Dijk, de Assendelverzeedijk, de Overtoom en de Westzanerdijk zijn Provinciaal Monument. De gehele zeedijk is van regionale waarde.

Nauernasche Vaart inclusief Vaartdijk en Nauernasche Vaartdijk. Nadat in de 17e eeuw een groot aantal meren was drooggelegd en daarmee het aantal boezemgebieden drastisch afnam, werd onder meer de Nauernasche Vaart aangelegd. De Nauernasche Vaart is als onderdeel van de drooglegging van de Schermer in 1633 aangelegd. Overtollig water uit de droogmakerijen werd via de Nauernasche Vaart afgevoerd naar het IJ. Deze vaart volgde deels het traject van de voormalige veenstroom het Twiske. Als belangrijk oorspronkelijk landschappelijk element van regionale waarde.

Wijkermeerpolder: De Stelling van Amsterdam. De Wijkermeerpolder is onderdeel van de Stelling van Amsterdam. Het westelijk deel is inundatiegebied, de rest schootsveld. Hier ligt ook Fort Zuidwijkermeer (inclusief opgaande begroeiing) met een gedeelte van een liniewal richting Fort Sint Aagtendijk met inundatiesluizen. Ten oosten daarvan bevindt zich een tweede liniewal waar vroeger een kruitmagazijn langs lag. Deze loopt langs de Assendelverzeedijk. Zichtbaar in het landschap zijn nog de voormalige kwelders c.q. bedijkte zomerpolders voorheen Kagerpolder genoemd. Nu is dit integraal onderdeel van de Wijkermeerpolder. De Wijkermeerpolder is in 1876 ontstaan bij het graven van het Noordzeekanaal in het voormalige IJ. De zomerdijk is in het kader van de ruilverkaveling Wijkermeerpolder geslecht.

Het Noorderveen, het oostelijk deel van de Noorderpolder. Het Noorderveen heeft in landschappelijk en botanisch opzicht een geheel eigen karakter doordat hier nog in de vorige eeuw turfafgravingen hebben plaatsgevonden. Het bestaat voor een deel uit een complex van legakkers en petgaten. Botanisch uiterst waardevol. Cultuurhistorisch-landschappelijk is het Noorderveen van belang vanwege de aanwezigheid van het cultuurhistorisch bepaalde complex van legakkers en verlande petgaten met een weggezakte dijk, aangelegd tijdens een poging in het midden van de 19e eeuw het Noorderveen uit te graven en in te polderen, net als met de naburige Veenpolder wel gebeurd is. Ook de afwisseling tussen verschillende vegetatietypen, waaronder zowel open als gesloten vegetaties dragen hiertoe bij.

Het poldergebied van de Zuiderpolder ten noorden en westen van Nauerna. Dit stukje van de Zuiderpolder is ondanks de ruilverkavelingen en veranderingen in de Assendelverpolders redelijk ongeschonden gebleven. Dit, gevoegd bij de ligging van het gebied achter de dijk, met een braak erin (de Bavincks Braak) maakt het gebied van lokale waarde.

Noorderbuitendijken (of Binnengedijkte Buitenlanden): De Stelling van Amsterdam. De Buitenlanden is voormalig buitendijks land dat ingeklemd ligt tussen twee linies van de Stelling van Amsterdam (deels oude zeedijken). In de oostelijke liniewal, die over de Assendelverzeedijk loopt, liggen twee kruitmagazijnen. Omdat het onderdeel is van de Stelling van Amsterdam, is deze polder van nationaal belang.

2.4.3 Archeologische waarden

Wat betreft de archeologische waarden moet worden voorkomen dat deze worden aangetast door graafwerkzaamheden. Op 1 september 2007 is de vernieuwde Monumentenwet 1988 van kracht. In deze vernieuwde Monumentenwet 1988 wordt de status van archeologisch belangwekkende gebieden scherper geregeld en worden aan ingrepen in de bodem extra voorwaarden gesteld.

Binnen het plangebied zijn de meeste gronden van archeologisch belang. De archeologisch belangrijke gebieden staan aangegeven op de verbeelding. Voor bodemverstorende werkzaamheden (zoals bouwen, graven, grondwaterpeilverlaging) is in bepaalde gevallen een vergunning vereist waarin voorwaarden met betrekking tot archeologie worden opgenomen.

Volgens de Cultuurhistorische Waardenkaart Zaanstad (2006) zijn in dit plangebied de volgende archeologische waarden van belang:

Nauerna

Het buurtschap bij Nauerna (Oud- en Nieuw-Nauerna) dateert vermoedelijk uit de 14e eeuw. In de bodem zijn resten van laat-middeleeuwse bewoning en een sluis te verwachten. Van regionaal belang.

Assendelft

De Dorpsstraat en het Zuideinde van Assendelft behoren tot een van de oudste bebouwingen in de Zaanstreek en dateert mogelijk uit de 10e eeuw. Resten van deze oude bewoning zijn nog in de bodem aanwezig. Vanwege reeds uitgevoerd onderzoek in de directe omgeving en de resultaten daarvan is het gebied van regionaal belang.

Busch en Dam

De naam voor de buurtschap van Busch en Dam is waarschijnlijk kort na de aanleg van de Nieuwendam in 1357 ontstaan. Resten van oude bewoning en sluizen in de dam kunnen nog in de bodem aanwezig zijn. Van regionaal belang.

Groene Dijk

Bewoning langs de Groene Dijk. Kan mogelijk reeds uit de Late Middeleeuwen dateren. Resten van de oude bewoning kunnen nog in de bodem aanwezig zijn. Van regionaal belang.

Kasteel van de Heren van Assendelft

Rond 1400 hebben de Heren van Assendelft een verstrekt huis, een soort kasteel, gebouwd. In de 16e eeuw was het niet meer in gebruik en vervallen geraakt. Resten van dit kasteel kunnen nog in de bodem zijn en zijn van grote historische waarde voor de Zaanstreek. Het is het enige adellijke 'slot' dat ooit in de Zaanstreek heeft gestaan. Van regionaal belang.

Voorganger van Assendelft

Langs de Kaaik heeft van de 10e tot 14e eeuw de voorganger gelegen van het huidige Assendelft. Deze nederzetting is de oudste nederzetting van de Zaanstreek. Van regionaal belang.

Assendelverpolders

Zowel in de Noorderpolder, de Assendelverpolder als de Zuiderpolder komen sporen van nederzettingen uit de Ijzertijd, de Romeinse Tijd, de Middeleeuwen en de Post-Middeleeuwen voor. Opgravingen hebben aangetoond dat de overblijfselen nog in goede staat zijn. Van regionaal belang.

Overtoom, Assendelver Zeedijk en Groene Dijk

De Overtoom, de Assendelver Zeedijk en de Groene Dijk inclusief het in het landschap zichtbare deel ten noorden van de Communicatieweg zijn middeleeuwse zeedijken met sluisjes die in de loop der eeuwen zijn aangepast en opgehoogd. De oorspronkelijke middeleeuwse dijken en sluisjes liggen onder de huidige dijken en geven informatie over de middeleeuwse dijkbouw en waterhuishouding in de Zaanstreek. Van regionaal belang.

Wijkermeerpolder

In de Wijkermeerpolder zijn, net buiten de gemeentegrens van Zaanstad, resten gevonden van bewoning uit de Romeinse Tijd. Niet uitgesloten is dat soortgelijke bewoning ook binnen de gemeentegrens te vinden is. Verder liggen in het gebied resten van middeleeuwse dijken en mogelijk middeleeuwse bewoning. Van regionaal belang.

2.4.4 Natuurwaarden

Door alle aandacht voor de natuur hebben in Zaanstad steeds meer gebieden een beschermde status gekregen. In De zwaarst beschermde gebieden zijn de Natura 2000-gebieden. Een klein (Noorderveen) deel van het Natura 2000-gebied 'Polder Westzaan' valt in dit bestemmingsplan. Dit gebied is door de Europese Commissie aangewezen als speciale beschermingszone voor moeras- en waternatuur, in het kader van de Europese Habitatrichtlijn.

De weidevogels zijn via een andere regeling beschermd, onder andere via een landelijk netwerk van belangrijke natuurgebieden: de ecologische hoofdstructuur (EHS) en de provinciale weidevogelleefgebieden. Tot de weidevogelleefgebieden behoren ook de graslanden van de Natura 2000-gebieden en de EHS.

Op onderstaande afbeelding is te zien waar deze natuur met beschermingsstatus zich bevindt in Zaanstad. Ter verduidelijking is om het plangebied een zwarte lijn getrokken.

Natuur in Zaanstad met beschermingsstatus (bron: Natuuratlas Zaanstad)

Natuurwaardenkaart Zaanstad

In onderstaande figuur is de gehele natuur van Zaanstad samengevat in één kaart: de Natuurwaardenkaart Zaanstad (bron: Natuuratlas Zaanstad). Ter verduidelijking is om het plangebied een zwarte lijn getrokken. Op deze kaart is duidelijk te zien waar zich de hoogste natuurwaarden bevinden. In totaal zijn vijf categorieën met een oplopende natuurwaarde van 1 t/m 5 op de natuurwaardenkaart te onderscheiden. Deze categorieën zijn gebaseerd op de volgende ecologische eigenschappen:

• biodiversiteit: de totale aanwezige soortenrijkdom binnen een onderzochte biotoop;
• zeldzaamheid en bedreiging: aantallen aanwezige bedreigde en beschermde diersoorten;
• vervangbaarheid en natuurlijkheid: gebieden die pas na jaren van natuurlijke ontwikkeling of beheer ontstaan zoals soortenrijke bossen, schraallanden, heiden en veenmosrietlanden;
• bijdrage aan de EHS: aanwezigheid van landelijke belangrijke doelsoorten.

Natuurwaardenkaart Zaanstad (bron: Natuuratlas Zaanstad)

Alle gebieden met de natuurwaarde 3 of hoger hebben in Zaanstad een hoge biodiversiteit. Deze gebieden bevatten waardevolle natuur, bestaande uit diverse bedreigde of beschermde soorten. In deze gebieden is het belangrijk om bij de uitvoering van het beheer rekening te houden met beschermde natuurwaarden. Bij bouw- en sloopwerkzaamheden, of onderhoud aan wegen en dijken, is veelal een beoordeling nodig in het kader van de Flora- en faunawet of de Habitatrichtlijn.

In gebieden met een lager natuurwaarde (1-2) zijn gewoonlijk minder beschermde soorten te verwachten. Een uitzondering vormen de oude gebouwen en waardevolle bomen waar beschermde vleermuizen of beschermde vogelkolonies aanwezig kunnen zijn.

Op de natuurwaardenkaart zijn een aantal natuurrijke locaties apart aangegeven. Deze gebieden zijn een voorbeeld voor de aanwezigheid van belangrijke natuur, op provinciale, landelijk of internationale schaal. In Assendelft bevinden zich de volgende natuurrijke locaties:

Assendelver poldergebieden en Assendelver Veenpolder

Het Assendelver poldergebied behoort tot het grootste open veenweidegebied van Zaanstad. Ondanks de landschappelijke openheid is het gebied op veel plekken niet erg geschikt voor weide- en watervogels. Het waterpeil is er te laag en een groot deel van het grasland is in mei al gemaaid. In de gebieden die op de kaart met natuurwaarde 3 zijn aangegeven, broeden in het voorjaar nog wel regelmatig weidevogels, waaronder grutto en tureluur. Vanwege de lage ligging is er veel brakke kwel aanwezig. De poldergebieden rondom Assendelft zijn vanaf het najaar interessant voor trekvogels als kievit, goudplevier, grauwe gans en rietgans.

Braak bij Nauerna en Zuiderveen

De Groote Braak in het Zuiderveen is een restant van een dijkdoorbraak in 1717. De braak en de omliggende polder staan onder invloed van brakke kwel uit het Noordzeekanaal. Het gebied is vooral belangrijk vanwege de aanwezigheid van een veenmosrietland met ronde zonnedauw en rietorchis, evenals goed ontwikkelde brakke zomen met zilt torkruid.

Noordzeekanaal en Zuiderpolder

Het Noordzeekanaal is in het najaar of de winter een geschikte plek om watervogels te bekijken, zoals dodaars, kuifeend, smient. Langs de natuurvriendelijke oever Zuiderpolder loopt een vrij toegankelijk pad. In deze oever zijn onder andere garnalen, brakwatervissen en allerlei brakwaterplanten te vinden, zoals zulte, rode ogentroost en kweldergras.

In het Noordzeekanaal zelf komen veel zeevissen voor en hieraan ontleent dit water zijn hoge natuurwaarde. Er komen bijzondere vissen voor als haring, slakdolf, sprot, bot, zeebaars, rivierprik, glasgrondel en zwarte grondel. Ten noorden van de natuurvriendelijke oever ligt nog een kleine plas waar in het voorjaar vaak lepelaars te zien zijn.

Voor de volledigheid worden de aanwezige natuurtypen in Assendelft op onderstaande figuur aangegeven:

Natuurtypenkaart Assendelft (bron: Natuuratlas Zaanstad)