De Leck en De Bergen

2.3 Landschap en cultuurhistorie

Ontstaanswijze en geomorfologie

De geomorfologische opbouw van het plangebied houdt nauw verband met de ligging in de nabijheid van de kust. Het plangebied maakt deel uit van de binnenduinrandzone Santpoort-Bennebroek. Geomorfologisch wordt het plangebied gekenmerkt door een vlakte van getijafzettingen. De bodem in het plangebied bestaat uit kalkloze zandgronden en beekeerdgronden. Het plangebied is aardkundig waardevol vanwege het aanwezige microreliëf, de aanwezigheid van kwel, de hoge grondwaterstand en de relatief voedselarme omstandigheden van bodem en grondwater.

Het landschap is ontstaan als rand van een lagune. De basis is een zeer flauw naar het westen hellende zandige ondergrond die oorspronkelijk deel uitmaakte van de bodem van de Noordzee. Door een combinatie van golfwerking en stagnatie in de stijging van de zeespiegel ontstond een zogenaamde schorwal, een langgerekte zandige ondiepte, die uiteindelijk boven water kwam en waarop door verwaaiing duinen ontstonden. De schoorwal sloot het gebied aan de westzijde af van de zee; in deze verzoetende lagune vormde zich een immens veenmoeras. De duinen op de schoorwal hebben zich een aantal keren verplaatst, waardoor de overgangszone een specifieke "diffuse" opbouw heeft verkregen met veel lokale verschillen. Dit oer-landschap is vanuit de duinen ontgonnen. De oudste bewoningsresten liggen op de overgang van de duinen naar het veengebied. Het is een vlak gebied dat in het noorden (Burgemeester Rijkenspark, Spaarnberg) voornamelijk een zandbodem heeft. In het oostelijk deel van het plangebied is het veen grotendeels ontgonnen. Aan de binnenduinrand ontstond een reeks nederzettingen, buitenplaatsen en landgoederen, waar Santpoort en Haarlem ook onderdeel van uitmaken. Het landschap in de veen- en IJpolders is thans sterk verstedelijkt, het duingebied is nog voor een groot deel onaangetast.

Aardkundig monument

Vrijwel het gehele plangebied maakt onderdeel uit van het aardkundig monument Kennemerduinen, Duin- en Kruidberg en Amsterdamse Waterleidingduinen.

Aardkundige waarden zijn onderdelen van het landschap die iets vertellen over de natuurlijke ontstaanswijze van een gebied. Gebieden die zo belangrijk zijn voor de ontstaansgeschiedenis van Noord-Holland hebben de status van "Aardkundig Monument" gekregen. Binnen deze gebieden worden geen handelingen toegestaan die de bijzondere aardkundige waarden van het gebied aantasten.

Afbeelding 3 Aardkundig monument

Landschap

Het plangebied maakt deel uit van het Noord- en Zuid-Hollandse kustlandschap. Dit landschap wordt gekenmerkt door een duidelijke zonering in oost-westrichting en is samengesteld uit:

• het strand en de zeereep
• het duingebied
• de binnenduinrand

De binnenduinrand vormt een fijnkorrelig patroon van bos, wegen, historische buitenplaatsen en agrarisch gebied. Dit oude patroon wordt doorsneden door de spoorlijn en is deels ingenomen door de kernen van Driehuis, Santpoort-Noord en Santpoort-Zuid.

Het landschap in het plangebied is te onderscheiden in twee delen. Noordelijk de landgoederen Burgemeester Rijkenspark en Spaarnberg en zuidelijk het agrarisch gebied dat hoofdzakelijk in gebruik is als grasland.

Spaarnberg

Deze historische buitenplaats is in de 19e eeuw ontstaan uit een 16e eeuwse blekerij. Het park is omstreeks 1835 naar een ontwerp van J.D. Zocher jr. Aan de westzijde van de weg was een zogenaamd overbos gelegen, dat later is ontwikkeld tot het Burgemeester Rijkenspark. Beide parken zijn aangelegd in landschappelijke stijl, gekenmerkt door een zwaar en gevarieerd bosbestand en door slingerende waterlopen die door Zocher uit eeuwenoude beken gevormd zijn. Als gevolg van verwaarlozing en ouderdom zijn de landschappelijke en monumentale kwaliteiten van Spaarnberg in verval geraakt.

Burgemeester Rijkenspark

Het park vormde voorheen een onderdeel van de buitenplaats Spaarnberg. In het park is een kunstmatige beek gesitueerd, de Duinbeek. De beek vertoont op veel plaatsen een profiel dat vermoedelijk uit de tijd van de aanleg van het Burgemeester Rijkenspark en uit de tijd erna dateert. De aanleg is zichtbaar op topografische en militaire kaarten uit 1849-1850 en 1892-1903. Op deze kaarten is in het gebied een padenverloop in landschapsstijl zichtbaar, dat thans slechts nog voor een klein gedeelte in het veld is te herkennen. De aanleg van het huidige Burgemeester Rijkenspark komt pas op de Topografische en Militaire Kaart uit 1903 naar voren.

Agrarisch gebied

Het tussen de Wüstelaan en de A208/N208 gelegen agrarisch gebied, "De Venen" genaamd, is een in de middeleeuwen ontgonnen veengebied dat op een oorspronkelijke strandvlakte tussen de strandwallen van Haarlem-Schoten (nu Haarlem Noord) en Overveen-Bloemendaal-Santpoort is gesitueerd. Na de ontginningen hebben zich er in de tweede helft van de 16e eeuw blekerijen gevestigd. De middeleeuwse verkavelingsstructuur met afwateringssloten (destijds voor het ontginnen van het veen) was uitermate geschikt voor de bleekvelden. In de 18e eeuw liep de bleekindustrie sterk terug met als gevolg dat de blekerijen verdwenen. In de 19e eeuw is een van de voormalige blekerijen ingericht als buitenplaats, waardoor een deel van De Venen - tegen de Wüstelaan - als park in landschappelijke stijl is ingericht. Thans hebben de venen overwegend een agrarisch karakter en worden gebruikt als weidegebied. De middeleeuwse verkavelingsstructuur is nog aanwezig en is kenmerkend voor de veenontginning. In onderstaande afbeeding zijn de gietsloten in beeld gebracht. (Bron: Jan Morren, Kastelen en Buitenplaatsen in Velsen deel 1 Santpoort, 2002)

Afbeelding 4 historische kaart gietsloten

Het plangebied overziend vanaf de middensloot van het weidegebied, de Delft, biedt een karakteristiek beeld: een open zone met tegen de achtergrond de duinrand. Het is nadrukkelijk de bedoeling om de diverse doorkijken voor de toekomst te behouden. De sportvelden en de volkstuinen vormen een inbreuk op dit beeld.

De weilanden aangegeven in onderstaande afbeelding maken onderdeel uit van het monument Spaarnberg. Deze gronden zijn aangewezen als beschermd Rijksmonument.

Afbeelding 5 weilanden onderdeel monument Spaarnberg

Monumenten

In het plangebied is een aantal rijks- provinciale- en gemeentelijke monumenten aanwezig. In Spaarnberg zijn de moestuin, de slangenmuur, het hek en de hekpijlers beschermde rijksmonumenten. In bij de toelichting is een lijst opgenomen met alle monumenten in het plangebied.