Bakenes

4.8 Archeologie

Het huidige Haarlem ligt zowel op de oudste strandwal, 56 eeuwen geleden ontstaan, als de op een na oudste strandwal van Nederland. Op deze strandwallen bouwden jagers en vissers in de nieuwe steentijd (vanaf 3600 v. Chr.) eenvoudige onderkomens. Vanaf de bronstijd (2000-800 v. Chr.) bouwden de mensen boerderijen en legden ze akkers aan. Vele eeuwen later, in de -8e eeuw n. Chr. ontstond op een strategische plek aan het Spaarne de nederzetting Harulahem. Harulahem, dat huis(en) op een open plek in een op zandgrond gelegen bos betekent, is later verbasterd tot Haarlem. Haarlem ontwikkelde zich al snel tot een belangrijke stad in Holland en kreeg in 1245 stadsrechten.

De resten van woningen, huisraad en andere sporen van vroegere bewoning zijn in de loop der eeuwen door natuurlijke processen en kunstmatige ophogingen verborgen geraakt in de Haarlemse bodem. Zo is Haarlemse bodem een opeenstapeling geworden van diverse lagen van 56 eeuwen bewoningsgeschiedenis.

Beleid ten aanzien van archeologie

Rijksbeleid

De drie belangrijkste uitgangspunten van de wetgeving voor de archeologische monumentenzorg zijn:

• Het behoud van archeologische waarden in de bodem;
• De initiatiefnemer van het project dat tot bodemverstoring leidt, betaalt de kosten van archeologisch onderzoek;
• De zorg voor het archeologisch erfgoed wordt vroegtijdig geïntegreerd in de procedures van de ruimtelijke ordening;

De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) beheert de Archeologische Monumenten Kaart (AMK). Deze kaart bevat een overzicht van belangrijke archeologische terreinen in Nederland. De terreinen zijn beoordeeld op verschillende criteria en ingedeeld in diverse categorieën archeologische waarden. In aanvulling op de AMK is er de Indicatieve Kaart Archeologische Waarden (IKAW). De IKAW geeft voor heel Nederland, inclusief de bodems van grote wateren, de kans aan op het aantreffen van archeologische resten bij werkzaamheden in de bodem. Die trefkans is aangegeven in vier categorieën.

Provinciaal beleid

Het archeologisch beleid van het provinciaal bestuur van Noord-Holland is vastgelegd in het Cultuurconvenant tussen het rijk en de provincie Noord-Holland, de Provinciale Cultuurnota en de Cultuurhistorische Regio-profielen. Het beleid is gebaseerd op wettelijke verplichtingen en autonoom cultuurhistorisch provinciaal beleid.

Een belangrijk instrument voor het provinciaal beleid is de Cultuurhistorische Waardenkaart (CHW). De CHW heeft een archeologische kaartlaag. De terreinen die op deze kaartlaag staan moeten vanuit cultuurhistorisch oogpunt bescherming krijgen. Daarom moet de gemeente in de ruimtelijke afweging rekening houden met deze terreinen.

Beleid gemeente Haarlem

Gemeenten zijn wettelijk verantwoordelijk voor het behoud van het eigen bodemarchief. Het rijke bodemarchief van Haarlem maakt het niet alleen noodzakelijk, maar ook zeer wenselijk om een gemeentelijk archeologiebeleid te voeren.

De uitgangspunten voor gemeentelijke beslissingen in Haarlem zijn vastgelegd in een beleidsnota archeologie. De archeologische verwachtingen die voor het Haarlems grondgebied gelden zijn vertaald naar de voorlopige Archeologische Beleidskaart Haarlem.

De kaart geeft aan in welke gebieden bodemverstorende activiteiten van een bepaalde omvang vergunningplichtig zijn. Dit wordt aangegeven in de vorm van verschillende categorieën. Voor elk van deze categorieën heeft de gemeente bepaald vanaf welke planomvang rekening gehouden moet worden met het (laten) opstellen van een archeologisch rapport, het zogenaamde regime.

De regimes gelden voor bodemroerende activiteiten die plaats zullen vinden in het kader van plannen waarvoor het vereist is om het volgende aan te vragen:

• een reguliere aanvraag voor de activiteit voor bouwen' ;
• een omgevingsvergunning voor het uitvoeren van een werk, geen bouwwerk zijnde, of van werkzaamheden
• een omgevingsvergunning het slopen van een bouwwerk binnen beschermd stadsgezicht.

De gebieden die zijn weergegeven op de ABH worden in bestemmingsplannen opgenomen met de dubbelbestemming 'Waarde - archeologie'. In de planregels worden de relevante begrippen gedefinieerd en wordt aangegeven welke archeologische voorwaarden aan een vergunning voor de activiteit bouwen, aanleggen of slopen kunnen worden verbonden.

Plangebied Bakenes

Rijks- en Provinciale kaarten archeologie

Het plangbied staat op de AMK als een terrein van hoge archeologische waarde. Er zijn geen wettelijk beschermde terreinen in het plangebied aanwezig. Op de IKAW heeft het plangebied een middelhoge verwachtingswaarde, dat wil zeggen dat de kans op het aantreffen van archeologische waarden gemiddeld hoog wordt geacht. Er zijn enkele tientallen archeologische waarnemingen en onderszoeksmeldingen geregistreerd.

Het plangebied staat niet vermeld op de CHW als een terrein met archeologische punten, lijnen of vlakken.

Archeologische Beleidskaart Haarlem (ABH)

In het plangebied Bakenes zijn de afgelopen dertig jaar op verschillende locaties archeologisch onderzoeken uitgevoerd. Het betroffen telkens slechts kleine kijkgaatjes in de bodem waarbij deze veelal bemoeilijkt werden doordat ze gelijktijdig met de bouwwerkzaamheden plaatsvonden . De gegevens zijn summier, maar veelbelovend.

Zo zijn er bijvoorbeeld bij onderzoek bij de Kokstraat restanten van een woonterpje gevonden die duiden op bewoning die na 12de-eeuwse overstroming van Bakenes en net vóór de stadswording te dateren is. Bij rioleringswerkzaamheden in de jaren '70 aan 't Krom is een tot nog toe onbekend gebleven 'gracht' waargenomen. Dergelijke aanwijzingen voor een 14de-eeuwse en mogelijk oudere bewoning in het stadsdeel Bakenes zijn zeer bijzonder. Zeker sinds historicus Johan Huizinga (1872-1945) de hypothese opgeworpen heeft dat juist in dit gedeelte van de stad zich de oorsprong van de stad Haarlem moest bevinden. Deze veronderstelling is nog niet bevestigd, de meeste historici nemen aan dat het stadsdeel Bakenes als eerste, dan wel als tweede in een reeks van drie middeleeuwse stadsuitbreiding is gerealiseerd.

Over hoe de bewoning er exact uitzag in dit deel van Haarlem voordat het een stad was zijn nog vele vragen.Vaststaat dat 'ergens in de 14de eeuw' Bakenes is opgehoogd met decimeters grond en stadsafval. Verder is er een hoge kans op het aantreffen van stedelijke industrie uit de 15e tot en met de 17e eeuw langs de Bakenessergracht verwachting.Langs de gracht hebben veel bierbrouwers gewerkt en gewoond. De bierindustrie was naast de lakennijverheid één van de twee bedrijfstakken waar de 17de-eeuwse Haarlemse economie op dreef.

Om vragen omtrent dit stadsdeel te kunnen beantwoorden is het noodzakelijk extra alert te zijn op ingrepen die de bodem dreigen te verstoren. Niet alleen de wat grotere bodemingrepen, maar ook kleinere bodemingrepen, zoals rioleringswerkzaamheden, kunnen hierover nuttige informatie verschaffen.

Afbeelding 4.1Uitsnede ABH, plangebied Bakenes

Het plangebied behoort volgens de ABH tot categorie 1B. Categorie 1B is van toepassing op terreinen die van bijzonder archeologisch belang zijn voor de gemeente Haarlem en terreinen die staan aangegeven op de Archeologische Monumenten Kaart (AMK) van de RACM. Op deze plaatsen is de aanwezigheid van belangwekkende archeologische waarden aangetoond.

Voor deze categorie geldt dat bij plannen waarbij bodemverstorende activiteiten plaatsvinden van 0 m2 en groter en die dieper gaan dan 30 cm –mv archeologisch rapport te worden overlegd.