Bakenes

2.3 Ruimtelijke structuur

Het plangebied Bakenes is onderdeel van de binnenstad van Haarlem en is het oudste gedeelte van Haarlem. De stad is in de vroege Middeleeuwen ontstaan aan de rand van een strandwal, waar de oude handelsroute tussen Noord- en Zuid-Holland en de rivier het Spaarne elkaar het dichtst naderen.

Het overwegend noord-zuid georiënteerde stratenpatroon loopt parallel aan de strandwal en de hoofdrichting van het Spaarne. De straten hebben een enigszins bochtig verloop en variëren in breedte. Karakteristiek voor de buurt zijn de hofjes die zowel in afmeting als in opzet variëren.

Het plangebied is een zeer dichtbebouwd gebied, waar kleinschalige elementen, voornamelijk winkels, horecapanden en woningen worden afgewisseld door grote, soms solitair geplaatste elementen, zoals kerken, kantoren en musea. Ook de meeste binnenterreinen zijn volgebouwd, hoewel er in het kader van de stadsvernieuwing hier en daar binnenterreinen opengebroken zijn. De aaneengesloten bouwblokken bestaan uit afzonderlijke panden die haaks op de as van de straat gesitueerd zijn en in een strakke rooilijn staan. De verkaveling draait met de bochten in de straat mee. Doordat de panden direct aan de straat gelegen zijn, heeft het gebied, zoals een binnenstad betaamt, een stenig, stedelijk karakter. Voortuinen ontbreken nagenoeg. Bijgebouwen, waaronder achterhuizen en aanbouwen, zijn aan de achterzijde op de binnenterreinen gerealiseerd.

De hoogte van de bebouwing bedraagt over het algemeen 2 à 3 bouwlagen met een kap, langs het Spaarne en de Bakenessergracht soms iets meer, en wat lager in stegen en secundaire straten. De daken van de huizen zijn overwegend steil met hellingen tussen 45 en 60 graden. De nokrichting is voornamelijk loodrecht op de straat. De geveltypen zijn zeer gevarieerd: trapgevels, klokgevels en lijstgevels. De afwisseling hiervan is bepalend voor het ruimtelijk beeld van de straten. Uitzonderingen daarop vormen grotere gebouwen, meestal in een latere fase ontstaan en opgericht met een specifiek doel. Dat geldt voor het Teylers Museum, de voormalige broodfabriek aan de Bakenessergracht, de rechtbankgebouwen aan de Jansstraat en Damstraat, het Concertgebouw, de Toneelschuur en het Rozenkruisersgebouw aan de Zakstraat. Het gevelbeeld van deze gebouwen voegt zich over het algemeen naar de omgeving. Een uitzondering in negatieve zin vormt de nieuwbouw van het politiebureau op het noordelijk einde van de Bakenessergracht. Deze aanbouw aan het voormalige diaconiehuis detoneert in stedenbouwkundige zin en wat betreft ontwerpkwaliteit. De aanwezige zendmast versterkt dit negatieve beeld.

De bebouwing is over een periode van eeuwen tot stand gekomen, waardoor er een complete menging en rijke schakering van detaillering, kleur- en materiaalgebruik is ontstaan. Middeleeuwse panden staan naast recente invullingen en zeventiende-eeuwse panden kunnen een moderne winkelpui op de begane grond hebben. Met uitzondering van de Bakenesserkerk, de St. Jozefskerk, het Teylershof, hofje De Bakenes en het voormalig Diaconiehuis is de historische bebouwing opgebouwd uit afzonderlijk gebouwde smalle panden met een breedte van vier tot zes meter, langs delen van het Spaarne en de Bakenessergracht tot acht meter. Verspreid door het gebied komen bredere panden voor, vaak ontstaan door samenvoeging van twee smalle kavels, soms van duidelijk grotere omvang in relatie met een bijzondere functie. Een voorbeeld daarvan vormen de brouwerijen die vooral aan het Spaarne lagen waar de woning van de brouwer vaak gecombineerd was met het bedrijf.