Museumkwartier en Valeriusbuurt

2.1 Ontstaansgeschiedenis

Het plangebied ligt zuidwestelijk van het historische centrum van Amsterdam en is eind 19de eeuw begin 20e eeuw tot stand gekomen. Het Museumkwartier en de Willemsparkbuurt vormen onderdeel van een grotendeels door waterwegen begrensd gebied. In het zuidwesten de Schinkel en de Stadiongracht, in het zuiden het Noorder-Amstelkanaal, in het oosten de Boerenwetering en in het noorden de Singelgracht. De grenzen van deze gebiedsindeling zijn bepaald door de afwateringskanalen van de Buyte-Veldse polder (Buitenvelderse polder) en in het noordwesten door het Vondelpark. De Emmastraat scheidt het Museumkwartier van de wijk Willemsparkbuurt.

2.1.1 Museumkwartier

Het Museumkwartier wordt begrensd door de Van Eeghenstraat, de Emmastraat, de Reijnier Vinkeleskade, de Hobbemekade, de Stadhouderskade en de Vossiusstraat. De wijk Museumkwartier kan worden opgedeeld in 9 verschillende schouwbuurten, te weten: Johannes Vermeerbuurt, P.C. Hooftbuurt, Concertgebouwbuurt, Cornelis Schuytbuurt, Banpleinbuurt, Hondecoeterbuurt, Harmoniehofbuurt, Duivelseiland en het Museumplein. Overigens valt het pand Van Baerlestraat 27 (Sweelinck Conservatorium) buiten het plangebied. Voor dit pand is een apart bestemmingsplan ontwikkeld.

2.1.2 Valeriusbuurt Oost en West

De Valeriusbuurt Oost en de Valeriusbuurt West vormen 2 van de 3 buurten binnen de Willemsparkbuurt. De derde buurt betreft het Willemspark. De Valeriusbuurt Oost en de Valeriusbuurt West worden tezamen begrensd door de Emmastraat, de Koninginneweg, de Saxen Weimarlaan, de Sophialaan, de Amstelveenseweg, de Cornelis Krusemanstraat, de Hendrik Jacobszstraat en de Jan van Goyenkade,

Rond 1770 lagen in de Buitenvelderse polder enkele paden die de prestedelijke verkaveling volgen, zoals het huidige Zandpad ('Sandpad'), het Rust-en-Werkpad en de Schagerlaan die haaks op de Boerenwetering lagen. Deze paden zijn aangelegd voor de bereikbaarheid van de moestuinen. Aan het Schapenburgerpad is deze verkaveling nog terug te zien. Op het huidige Museumplein hebben (zaag)molens gestaan aan de toenmalige Mennonietensloot, die in verbinding stond met de Buitensingelgracht.

In de periode 1886-1894 heeft de gemeente Nieuwer-Amstel een verbindingsweg aangelegd tussen de Willemsparkweg en haar nieuwe gemeentehuis aan de Amsteldijk (het huidige gemeentearchief). De weg volgde het tracé van de grens met Amsterdam en liep langs de Alexander Boersstraat, Jan Willem Brouwersstraat, Van Baerlestraat, Roelof Hartstraat en de Rustenburgerstraat. Er heeft een rechtstreekse verbinding bestaan tussen de Roelof Hartstraat en de Rustenburgerstraat in het verlengde van de rooilijn (voorgevel) van de school aan het plein.

Rond 1864 werd, op initiatief van C.P. van Eeghen, het Vondelpark aangelegd. Het parkbestuur gebruikte voortdurend haar invloed op de kwaliteit van de bebouwing rondom het park. Werkplaatsen en fabrieken waren verboden. Bij het gereedkomen van het eerste deel van het Vondelpark was er van bebouwing in Oud Zuid nog nauwelijks sprake. De Willemsparkweg werd reeds in 1874 aangelegd als verbindingsweg tussen het Willemspark en de Amsterdamse Ringweg (Van Baerlestraat, destijds ter plaatse Houbrakenstraat geheten) en in 1883-84 verhoogd tot rijweg. De Willemsparkweg, toen nog Parkweg geheten, liep in 1883 nog door een ongerept polderlandschap.

De P.C. Hooftstraat werd in 1876 als één van de eerste straten in Amsterdam Zuid aangelegd. In eerste instantie werd deze straat gebouwd als woonstraat, maar in de loop der tijd heeft deze zich ontwikkeld tot één van de duurste winkelstraten van Nederland. In 1878 en 1894 werden achtereenvolgens de Vossiusstraat en de Jan Luijkenstraat gerealiseerd.

Het grootste gedeelte van het huidige Museumkwartier behoorde tot mei 1896 bij de gemeente Nieuwer-Amstel. Bij deze gemeente vonden de eerste stedenbouwkundige ontwikkelingen plaats. Het ontwerp voor het Museumplein werd in 1891 deel goedgekeurd en rond 1900 kwam het plein tot ontwikkeling. In 1902 werd de rest van het ontwerp goedgekeurd. Dit vond plaats op het grondgebied van de gemeente Amsterdam, tussen de Singelgracht en de Van Baerlestraat. Aan de westzijde van de Overtoomsevaart (gedempt in 1903) bevond zich de Stadspolder; aan de oostzijde zette de Buitenvelderse polder zich voort tot aan de Amstel. Tussen Overtoom en Amstel ligt het eeuwenoude afwateringskanaal de Boerenwetering (de Watering). Oorspronkelijk mondde deze uit in het IJ. Met de aanleg van een groot deel van de woningen in het Museumkwartier werd gewacht tot de Koninklijke Waskaarsenfabriek, gelegen tussen de latere Pieter de Hooch de Nicolaas Maesstraat, in 1906 sloot. Het stratenpatroon ontstond vanaf 1902 en was gebaseerd op ontwerpen van P.J.H. en het college van B&W uit 1891. Vanaf 1907 werd het Museumkwartier bebouwd.

Reeds in 1883 waren door Amsterdam pogingen ondernomen om de gemeente Nieuwer Amstel te annexeren, maar die gemeente verzette zich heftig tegen haar machtige buur. De HBS aan het Roelof Hartplein, de brandweerkazerne op de hoek van de Van Baerlestraat, schuin tegenover het Concertgebouw en een nieuw stadhuis aan de Amsteldijk - het latere Gemeentearchief - dateren uit die tijd. In 1921 vond de annexatie van Nieuwer-Amstel plaats. De grond tussen de Willemsparkweg en de De Lairessestraat werd, voor de annexatie, door de gemeente Nieuwer-Amstel uitgegeven aan de bouwonderneming 'Maatschappij Weltevreden'. Deze strook liep van het Concertgebouw tot aan de Amstelveenseweg. Het stratenplan voor de Johannes Verhulststraat tot aan het Valeriusplein en in het verlengde hiervan de Lomanstraat en verder de Valeriusstraat, werd ontworpen door A.L. van Gendt. Vanaf circa 1915 is de strook grond tussen de De Lairessestraat / Cornelis Krusemanstraat en het Noorder Amstelkanaal uitgegeven in grote percelen voor de bouw van onder andere het duurdere type herenhuizen.

In 1908 werd de woningbouwvereniging 'De Samenwerking' opgericht. Deze vereniging bouwde aan de Moreelsestraat, de Nicolaas Maesstraat en de Frans van Mierisstraat met name woningen voor de meer gegoede burgerklasse. Tot 1928 bouwde De Samenwerking in totaal 850 woningen in het zuidelijk deel van het Museumkwartier, waaronder de Harmoniehof e.o., de J.M. Coenenstraat en aan het Roelofhartplein. Het gebied Duivelseiland en Frans van Mierisstraat e.o. vormt het overgangsgebied tussen de 19e-eeuwse speculatiebouw en de woningbouw van particulieren en woningbouwverenigingen in het begin van de 20e eeuw. De Concertgebouwbuurt, het Museumkwartier en het Duivelseiland zijn typische 19de-eeuwse segmenten. De buurten ten zuiden van de Roelof Hartstraat en ten zuiden van de Cornelis Krusemanstraat zijn vroeg 20e-eeuwse buurten. Wat betreft de karakteristieken van de bebouwing kunnen deze buurten tot de Gordel '20-'40 gerekend worden. Het gebied tussen het Noorder Amstelkanaal en de De Lairessestraat werd tussen 1915 en 1930 bebouwd. Dit is beduidend later dan de blokken ten noorden van de De Lairessestraat, die al in 1905 voltooid werden. De grond in dit gebied is uitgegeven in eenheden die tien tot twintig percelen omvatten, bestemd voor de seriebouw van een groot type herenhuis zonder bovenwoning. Het gebied bestaat uit een reeks min of meer gesloten bouwblokken met ruime, veelal geschakelde herenhuizen voorzien van een kap.

In 1917 werd het Plan Zuid van Berlage uit 1915 door de gemeenteraad aangenomen. Het plangebied ligt ruwweg tussen de Amstel en de Schinkel en sluit aan op de eerder tot stand gekomen stadsdelen de Pijp, het Museumkwartier en de Concertgebouwbuurt. Het plan van Berlage kan beschouwd worden als een plan op hoofdlijnen, waarin kwalitatief hoogwaardige overgangen naar het stratenpatroon van reeds bestaande stadsdelen werden gerealiseerd, waarin verschillende nieuwe opvattingen werden doorgevoerd - zoals de sterke hang naar symmetrie - en waarin toch voldoende flexibiliteit zat om nieuwe ontwikkelingen en inzichten een plaats te geven. Een van de centrale thema's in het plan was het onderscheid tussen brede, structuurbepalende (winkels)straten, waar het verkeer zich concentreert, en rustige woonstraten en pleinen. Amsterdam-Zuid is de plek waar de architectuur van de Amsterdamse school duidelijk tot uiting is gekomen. Delen van de Harmoniehof, de Banpleinbuurt en de Valeriusbuurt West maken deel uit van Plan Zuid van Berlage.

Plan Zuid van Berlage