Alkmaar Zuid

3.2 Stedenbouwkundige ontwikkeling

Vanaf het begin van de 19e eeuw zijn de geplande stadsuitbreidingen van het plangebied van Alkmaar Zuid in verschillende bouwperioden ontwikkeld. De bouwperiode van de buurten is weergegeven op bijgaande figuur 2, welke is ontleend aan de Welstandsnota Alkmaar 2004. De specifieke ontwikkelingskenmerken kunnen als volgt worden beschreven:

Figuur 2: stedenbouwkundige ontwikkeling van het plangebied

Historisch gegroeide ontwikkeling

De Kennemerstraatweg en de Nieuwpoortslaan zijn al eeuwen belangrijke uitvalswegen van de stad Alkmaar. Deze routes hebben, net als bijvoorbeeld oude dijken, de verkaveling van de latere uitbreidingen van de stad bepaald. Langs deze routes is dan ook zeer oude bebouwing te vinden, maar ook bebouwing uit latere tijden. Na de aanleg van de Nieuwlandersingel als vestinggracht in 1573, vormde zich al snel een buitenwijk buiten de stadsvesten langs het noordelijk deel van de Kennemerstraatweg en langs de Nieuwlandersingel. In principe is in dit gebied al sprake van aangesloten bebouwing sinds de eerste decennia van de 17de eeuw. In de volgende eeuwen is de verspreide bebouwing die er vanouds aanwezig was buiten de stadspoort verder verdicht tot een aaneengesloten lint.
De Kennemerstraatweg is ook nu nog een belangrijke ontsluitingsroute van en naar de binnenstad. De bebouwing is er zeer divers. Cultuurhistorische en monumentale waarden zijn er terug te vinden uit verschillende eeuwen. Langs de Kennemerstraatweg staan voornamelijk individuele grotere panden van een of twee bouwlagen met kap. De panden zijn veelal los maar dicht op elkaar gebouwd, met daartussen kleinere reeksen woningen. Naast woningen zijn veel panden in gebruik als kantoor.
De bebouwing aan de Nieuwpoortslaan is iets bescheidener van karakter dan aan de Kennemerstraatweg. De woningen zijn vaak in kleine reeksen gebouwd en hebben meestal een bouwlaag met of zonder kap. Per pand verschilt de topgevel. Er zijn veel elementen uit de Neorenaissance en de Jugendstil aan de gevels te vinden.

Ten westen van de Nieuwpoortslaan werd in 1923 het stadion voor harddraverijen aangelegd met een tribune met vrijdragend dak.

Langs de Kennemerstraatweg en de Nieuwlandersingel bevindt zich een aantal monumentale panden, zowel rijks- en gemeentelijke monumenten, als beeldbepalende dan wel karakteristieke panden.

Stadsontwikkeling vroeg 19e eeuw

Na 1890 kon de toename van de bevolking niet meer binnen de binnenstad worden opgevangen. Eind 19e en begin 20e eeuw werden buurten zoals het Emmakwartier buiten de stadswallen gebouwd. Het betreft veelal kleine individuele projecten van exploitatiemaatschappijen. Het Emmakwartier, gebouwd voor de gegoede burgerij en de middenstand werd tussen 1894 en 1920 bebouwd. Er overheerst een gesloten straatbeeld met woonhuizen die vrijwel allemaal een voortuin met tuinhek hebben in smalle straten. Het merendeel van de panden heeft twee bouwlagen met kap. Hier en daar zijn enkele vrijstaande woningen. In het gebied stond ooit het St. Elisabeth Gasthuis (1923), maar dit is voor een deel gesloopt. Rond het oude ziekenhuis is een nieuw zorgcentrum gebouwd, maar het overgebleven deel van het oude ziekenhuis neemt een prominente plaats in. In het Emmakwartier staan nu enkele nieuwe appartementencomplexen. De wijk is over het algemeen cultuurhistorisch en architectonisch waardevol.

Vooroorlogse ontwikkeling (1909-1945)

De vooroorlogse woningbouw is gebaseerd op het Alkmaarse Plan van Uitbreiding van 1909 dat de gemeente moest opstellen als gevolg van de nieuwe Woningwet. In het plangebied gaat het om het Burgemeesterskwartier, het Lyceum- en Landstratenkwartier en Oud Rochdale. Deze buurten kennen allemaal een hoog welstandsniveau op grond van hun stedenbouwkundige samenhang. In deze buurten komt veel de Amsterdamse School stijl voor, ook wel de sobere rechte bakstenencultuur genoemd. De buurten zijn als samenhangend geheel ontworpen, met per bouwblok een eigen architectuur.

Het Lyceum-/Landstratenkwartier werd begin 20e eeuw ontwikkeld voor de arbeiders- en middenstand, grotendeels op basis van een uitbreidingsplan. Het gebied rond de landstraten bestaat voornamelijk uit kleinschalige volkswoningbouw. De bebouwing van het Lyceumkwartier bestaat meer uit middenstandswoningen van twee bouwlagen met kap. De wijk kent een concentratie van schoolgebouwen in het gebied tussen Lyceumstraat en Blekerskade. Het karakter wordt mede bepaald door vrij grote voortuinen.

De wijk Oud Rochdale was vooral bedoeld voor arbeiders. In de wijk staat de Rochdale-school voor lager onderwijs, een bijzonder stedenbouwkundig accent in de wijk. De wijk heeft een tuindorpachtig karakter door voortuintjes en plantsoenen. Langs de Willem de Zwijgerlaan is ook de eerste gestapelde bouw van drie en vier lagen te vinden.

Het Burgemeesterskwartier is opgezet in begin jaren '20 voor de gegoede burgerij. Veel van de ruime woonpanden, vrijwel allemaal twee bouwlagen met kap kennen forse erkerpartijen. De brede straten, de voortuinen en de bomen geven een groen karakter. Openbaar groen is aanwezig langs de Van Houtenkade. Langs de Juliana van Stolberglaan bestaat de bebouwing uit vrijstaande villa's van twee bouwlagen met kap.

Vroeg naoorlogse uitbreidingen 1945-1960
Enkele van de eerste kleinschalige vroeg naoorlogse planmatige uitbreidingen van 1945 tot 1960 zijn te vinden in het plangebied. Een eenvoudig patroon van rechte straten met trottoirs en bomen en veel portiekflats afgewisseld met rijen woningen is kenmerkend voor de bouwperiode. De buurten kennen een hoog welstandsniveau door hun stedenbouwkundige samenhangend ontwerp. In tegenstelling tot de vooroorlogse buurten is juist in deze buurten de laatste jaren veel vernieuwd, veelal met verstoring van de stedenbouwkundige samenhang.

In het Staatsliedenkwartier bevindt zich voornamelijk gestapelde woningbouw met portiekflats, drie bouwlagen met een zadeldak. In het zuidelijk deel aan de Vondelstraat is het nieuwe Vondelstaete gerealiseerd, een appartementencomplex met in de plint publieke voorzieningen. Aan de Willem de Zwijgerlaan is de nieuwe woontoren De Prinsenhof gebouwd.

Ook de wijk Dillenburg/Stadhouderskwartier behoort tot deze vroeg naoorlogse uitbreidingen. Hier staan zowel portiekflats als rijwoningen en drive-in-woningen. Rond de Dillenburgstraat zijn nieuwe halfronde woontorens gerealiseerd. Aan de Willem de Zwijgerlaan zijn ook enkele buurtwinkels.

Naoorlogse planmatige uitbreidingen 1955-1975

De buurt Kooimeer is een deel van de grootschalige naoorlogse uitbreidingen. Deze buurt bestaat uit een centraal gelegen zone met seniorenwoningen en een verzorgingshuis, waaromheen een aantal half open bouwblokken en galerijflats zijn gerealiseerd. Aan de Amalia van Solmsstraat is een aantal lage schoolgebouwen te vinden. De woningen zijn voor het merendeel huurwoningen waardoor de samenhang van de buurt (nog) groot is.