Randmeer

2.1 Ontstaansgeschiedenis

Spakenburg ligt op de rand van de Gelderse Vallei en aan de oever van de voormalige Zuiderzee. Spakenburg is rond 1409 ontstaan als een vissersplaats aan de monding van de Spakenburgergracht. Het karakter van het centrum wordt daardoor nog altijd grotendeels bepaald door de visserswoningen en de aan deze bedrijfstak verbonden bebouwing.

Afbeelding - Situatie medio 1850

De ligging aan de monding van de Spakenburgergracht is bepalend geweest voor de ontwikkeling van het vissersdorp. Het dorp ontwikkelde zich aan weerszijden van het water. In de omgeving van het Spuiplein (het gedempte deel van de voormalige Spakenburgergracht) is het niet alleen de bebouwing, maar zijn het ook de straatnamen die nog steeds refereren aan het verleden. De Zeilmakerssteeg, de Visserssteeg en de Mandenmakersteeg verwijzen direct naar het levensonderhoud van de oorspronkelijke bewoners. Tussen de ambachtelijke nijverheidsbedrijven en de visverwerkende bedrijven (rokerijen) ontstonden stegen, waarin kleine eenvoudige visserswoningen werden gerealiseerd.
De agrarische bebouwing nam in het dorp een ondergeschikte positie in. De boerderijen bevonden zich voornamelijk in het zuidelijk deel van het dorp, op enige afstand van de zee. De huizen van deze agrarische lintbebouwing lagen waarschijnlijk op terpen.

Aan het begin van de vijftiende eeuw werd de kust van de Zuiderzee bedijkt. Rond 1469 sloot men de mond van de Spakenburgergracht af en werd een houten sluis gebouwd. Deze sluis is in 1580 tijdens een zware vloed weggeslagen. In 1582 bouwde men iets verder landinwaarts een nieuwe sluis, wederom uit hout. In totaal heeft Spakenburg vier houten sluizen gekend, voordat in 1749 een stenen sluis werd gebouwd. De opeenvolgende sluizen deden niet alleen dienst als waterkering bij hoge waterstanden, maar regelden ook de waterhuishouding in de polders. Tot de Tweede Wereldoorlog loosde de Spakenburgergracht het overtollige water via het spui op de Zuiderzee. In 1949 werd deze sluis en een deel van de Oude Haven gedempt. In de daarop volgende 30 jaar is de bebouwing langs het oude spui gesloopt en is het huidige Spuiplein ontstaan. De panden aan de westzijde van de Kerkstraat zijn daarbij afgebroken. Vanaf de jaren '60 heeft dit plein zich geleidelijk ontwikkeld tot het winkelhart van Spakenburg.

De haven, die ver tot in de oorspronkelijke dorpskern doordringt, is onlosmakelijk verbonden met de ontwikkeling van het dorp. Over het ontstaan van de (oude) haven van Spakenburg is weinig bekend. Sinds 1686 werd tol geheven voor het gebruik van deze zeehaven en in 1752 is men begonnen met een grootscheepse renovatie van de toen zwaar verwaarloosde haven. Lange tijd hadden de vissers voldoende plaats voor hun botters in de Oude Haven.
In de negentiende eeuw maakte de vissersvloot op de Zuiderzee een ongekende groei door. In Spakenburg, evenals in andere vissersplaatsen rond de Zuiderzee, nam het aantal schepen sterk toe. De opbloei van de visserij op de Zuiderzee was onder meer het gevolg van een toenemende vraag naar vis. Vis was relatief goedkoper dan vlees en door snellere vervoersmiddelen werd het afzetgebied groter.
De schepen namen snel toe in omvang en aantal. De oorspronkelijke haven werd langzamerhand te klein. Voor een nieuwe haven werden verschillende plannen ontwikkeld. In 1886 werd begonnen met de aanleg van de Nieuwe Haven en de renovatie van de Oude Haven. De visserij zorgde voor veel nevenactiviteiten, zoals visrokerijen, zeilmakerijen, kuiperijen en scheepsbouw.

Afbeelding - situatie medio 1925

Na de afsluiting van de Zuiderzee in 1932 en de inpoldering na de Tweede Wereldoorlog ging het snel bergafwaarts met de vissersvloot, alleen een deel van de vishandel is gebleven. De Nieuwe Haven verloor haar economische functie en doet vanaf de jaren zeventig (van de vorige eeuw) dienst als jachthaven voor de watersport. In de Oude Haven liggen voornamelijk botters die dienen voor de recreatievaart. De havens, de scheepswerf met de helling, de smalle steegjes en de vissershuisjes houden de herinnering in stand aan de tijd dat de inwoners vooral van de visserij en wat daarmee samenhangt leefden. In de loop der tijd zijn de oude kernen Bunschoten en Spakenburg door de diverse nieuwere wijken aan elkaar gegroeid.

Afbeelding - situatie anno 2008