Hooglanderveen en Vathorst

4.2 Stedenbouwkundige hoofdstructuur

Vathorst werd in 1994 door het rijk aangewezen als uitbreidingslocatie in het kader van de VINEX ((Vierde Nota Ruimte Extra). Het programma voor Vathorst omvat circa 11.000 nieuwe woningen, 45 ha bedrijventerrein en 100.000 m2 kantooroppervlak.

Vanwege de excentrische ligging ten opzichte van de rest van Amersfoort, is bij het opstarten van de ontwikkeling van de wijk Vathorst al aangegeven dat het creeren van een duidelijke identiteit voor Vathorst een belangrijke opgave was. Deze identiteit heeft in het Masterplan het thema "Een wereld van verschil" meegekregen. Het uitgangspunt daarbij, was om van Vathorst een stadsdeel te maken met een identiteit op basis van verscheidenheid.

In het Masterplan manifesteert zich dan ook een verscheidenheid aan milieus, met verschillen in de programmatische en ruimtelijke opbouw, en in de beoogde (woon-) sfeer.

In de praktijk heeft dit geleid tot een wijk die zich kenmerkt door diversiteit en contrast, niet alleen tussen de te onderscheiden gebieden c.q. (woon)sferen, maar veelal ook daarbinnen. Het was oorspronkelijk de bedoeling het thema "architectonische diversiteit" vooral gestalte te geven door middel van de contrasten tussen de plandelen. Het behouden en waar mogelijk versterken van deze contrasten is een belangrijk ruimtelijk uitgangspunt.

Naast het behouden van de ruimtelijke kwaliteit, is het, waar mogelijk, bieden van uitbreidingsmogelijkheden en een zekere mate van functieverandering ten behoeve van de bewoners ook een belangrijk uitgangspunt in de stedebouwkundige visie.

De elementen die de hoofdstructuur van de wijk bepalen zijn de Laak, de Calveense wetering, het Lint, de Bron en de hoofdontsluiting van de wijk voor gemotoriseerd verkeer: de Boulevard. Dwars door de wijk loopt de spoorlijn. Ook deze lijn is daarmee een structurerend element. Op een lager schaalniveau is er een netwerk van doorlopende langzaamverkeersroutes. Midden in de wijk bevindt zich Hooglanderveen. Het dorp heeft binnen Vathorst een eigen, dorps karakter.

In de navolgende paragrafen wordt een beschrijving gegeven van de structurerende elementen en de deelgebieden die zij definiëren.

4.2.1 Structurerende elementen

Laak en Calveense wetering

De Laak vormt een duidelijke grens tussen het verstedelijkte deel van Vathorst en Vathorst-noord, een extensief recreatiegebied dat onderdeel blijft van het weidse polderlandschap. Het is de bedoeling dat er een recreatieve vaarverbinding voor kano's en fluisterbootjes komt tussen de Laak en het Randmeer.

De Calveense Wetering begeleidt het noordelijke deel van de hoofdverkeersontsluiting van de wijk, de Boulevard.

Tussen de Calveense Wetering en de Laak is een stelsel van grachten en grachtjes aangelegd, die met elkaar de hoofdstructuur van het plandeel de Laak vormen.

De Boulevard

De Boulevard is een rondweg die zorgt voor de hoofdverkeerslontsluiting van de wijk. De Boulevard omsluit ook Hooglanderveen, ligt tussen het bedrijventerrein respectievelijk de Laak en de rest van Vathorst in, en ontsluit alle deelgebieden.

Zowel de herkenbaarheid van de Boulevard zelf als de oriëntatie in de wijk zijn twee belangrijke ontwerpuitgangspunten geweest.

De Boulevard is vormgegeven als een duidelijk herkenbaar element met een zo continu mogelijk, royaal profiel met ventwegen, bomenrijen, groene bermen en rotondes. In de inrichting benadrukken de bestrating, de vormgeving en inrichting van de rotondes, het straatmeubilair, de boombeplanting van de middenberm (eiken) en de onderbeplanting de continuïteit. De boombeplanting van de zijbermen varieert al naar gelang het deelgebied waar de Boulevard aan grenst. De rotondes zijn daarbij steeds de overgangsmomenten.

Ook de bebouwing langs de Boulevard verandert van karakter per deelgebied.

Er is bovendien een onderscheid te maken tussen het noordwestelijke deel waar wel een middenbaan voor hoogwaardig openbaar vervoer is, en het zuidoostelijke deel waar dat niet het geval is.

De spoorlijn

De spoorlijn loopt voor een groot gedeelte door Hooglanderveen en wordt daar grotendeels geflankeerd door achterkanten. Ook in de rest van Vathorst wordt het spoor niet echt ingezet als structurerend element, behalve wellicht op de kantorenlocatie die in dit kader buiten beeld blijft. Toch is het spoor, door zijn scheidende werking, wel degelijk structuurbepalend.

Het Lint

Het Lint doorsnijdt het plangebied van oost naar west (Calveenseweg, Oude Veenweg en Veenweg) en heeft een uitloper in de zuidelijke richting langs het plandeel de Bron tot aan de Boulevard langs het bedrijventerrein (de Duisterweg). Ten oosten van het spoor zet het Lint zich door als centraal liggende hoofdstraat van Hooglanderveen.

Van oorsprong was het Lint een zandrug met daarop een weg waaraan boerderijen lagen. Kenmerkend daarbij waren de diversiteit aan kavelvormen en aan oriëntatierichtingen van de bebouwing. Een deel van de boerderijen is bewaard gebleven, en de bovengenoemde kenmerken hebben als uitgangspunten gediend voor de nieuwe bebouwing. Deze bebouwing heeft veelal een objectmatig karakter en bestaat uit vrijstaande woningen, urban villa's en kleine complexjes.

Verklaring van de cijfers op bovenstaande afbeelding met structurerende elementen:

1. De Laak

2. Calveense Wetering

3. Weg door de Velden

4. Het Lint

5. Bassin

6. Fietssnelweg

7. Kortsluiting

8. Boulevard

9. As naar Vathorst

4.2.2 Deelgebieden

4.2.2.1 De Laak

Dit gebied is het meest noordelijke deel van het woongebied van Vathorst, begrensd door de Laak in het noorden en de Calveense Wetering in het zuiden. Via bruggen over de wetering wordt het plandeel vanaf de Boulevard ontsloten.

Deelgebied De Laak

Het is een woongebied met een stedelijk karakter dat in contrast staat met het open gebied van de nabije polder. De verkaveling bestaat grotendeels uit gesloten bouwblokken in een patroon dat de oorspronkelijke verkavelingsrichting volgt. Het bewonersparkeren vindt plaats op de binnenterreinen. De openbare ruimte wordt voornamelijk gevormd door grachten, waarop het wonen is georiënteerd. De grachten bepalen de sfeer van dit woongebied, zijn belangrijk voor de woonkwaliteit, en kunnen zowel harde kades als begroeide oevers hebben. Daarnaast zijn er straatjes en pleintjes.

Het gros van de woningen is grondgebonden. Een belangrijk uitgangspunt bij de ontwikkeling van deze buurt was het bieden van flexibiliteit, waarmee de bewoners de woningen aan kunnen passen aan de omstandigheden.

Binnen de Laak zijn drie deelgebieden te onderscheiden:

De grachtenstad (Laak 1)

Dit deel komt het meest overeen met de uitgangspunten zoals die in het Masterplan zijn geformuleerd: een formele structuur van (vooral) gesloten bouwblokken met een dominante verkavelingsrichting haaks op de Laak. Het beeld is heel stenig, door de veelal aaneengesloten bebouwing, meestal zonder voortuinen. Er is sprake van een duidelijke parcellering en een grote diversiteit in maatvoering, indeling van de woning en individuele expressie (gevelindeling, materialisering, wel of geen kap, etc.). Hiermee wordt gerefereerd aan het rijke beeld van de grachtenpanden van weleer.

Wonen aan de Singels (Laak 2 A)

Laak 2 is het meest westelijke deel van de Laak. Binnen dit gebied is een overgang zichtbaar tussen een formele, loodrecht op de Laak georiënteerde verkaveling, en een veel lossere vorm van verkavelen. De oorspronkelijke Hogesteeg vormde hiertoe de aanleiding. De flauwe bochten zijn aangezet en de Hogesteeg is vormgegeven als een lommerrijke laan met middenplantsoen en voortuinen. Het is daarmee een centraal, groen element in dit plandeel geworden. Ook is er in dit deel sprake van een hoekverdraaiing in de (oorspronkelijke) verkaveling.

Laak 3

Dit deel werd oorspronkelijk benoemd als onderdeel van de stationslocatie, een plandeel waar ruimte is voor bovenwijkse voorzieningen. Ten tijde van het opstellen van dit bestemmingsplan is dit deel nog in ontwikkeling.

Visie

De kenmerken van dit gebied zijn een stedelijke verkaveling, gerichtheid op de grachten c.q. singels, bewonersparkeren op de binnenterreinen, individuele expressie van de woningen en een flexibiliteit die de bewoners de gelegenheid biedt de woningen aan te passen aan veranderende woonwensen.

Deze uitgangspunten zijn met name gehanteerd in het deel ten oosten van het Kai-park. Ten westen van het park zien we ook meer complexmatige bebouwing en naarmate je verder gaat in westelijke richting een minder stedelijk en groener karakter.

In het oostelijk deel van de Laak komen panden voor van soms twee, vaak drie, en zelfs vier bouwlagen, met of zonder kap. De hoekpanden zijn soms wat hoger, en vlak daarnaast ligt vaak een lager deel, om te zorgen dat er genoeg licht en ruimte op de binnenterreinen is.

De variatie in bouwhoogtes draagt bij aan het gevarieerde straatbeeld. Toch is het goed voorstelbaar om de hoogtes meer op een lijn te brengen (bij voorkeur per straatzijde), en zo met name de lagere panden uitbreidingsmogelijkheden te bieden, en te zorgen voor een stedelijke dynamiek in het gebied. Diversiteit in soorten en maten van dakopbouwen en kappen kan dan voor de benodigde diversiteit in het gevelbeeld zorgen. Privacy en bezonning blijven daarbij wel aandachtspunten.

Het bewonersparkeren wordt in principe op de binnenterreinen opgelost. Het is van groot belang dat deze parkeerplaatsen behouden blijven, en niet bij de tuinen getrokken worden.

Op een aantal plekken zijn er woningen gerealiseerd die voortuinen in plaats van achtertuinen hebben. De tuin ligt dan aan de representatieve zijde van de woning, en draagt bij aan de beleving van de straat. De erfafscheiding is laag (maximaal 1 meter hoog), eventueel aangevuld met transparante hekwerken. Er zijn geen bijgebouwen toegestaan in de voortuin. Een uitzondering is de Hindelopenkade-noord: hier is in het architectonische plan voorzien in een hoge muur voor de voorgevel, waardoor de voortuinen een besloten karakter hebben gekregen. Het is met name de tuinmuur die bepalend is voor het straatbeeld.

Woningen in deelgebied De Laak

4.2.2.2 Het Lint

Bij het karakter van het Lint past enige variatie in woningtypen en architectuur, waarbij de nadruk ligt op een ontspannen en groene context.

Het Lint zelf is een langzaamsverkeersroute geworden, die verder alleen incidenteel toegankelijk is voor bestemmingsverkeer. Het profiel van de route is ontspannen en groen, met flankerende bermen en beplanting. De beleving van het groen van de privétuinen is voor de sfeer van het Lint erg belangrijk. De achtergrens van het Lint wordt op sommige plekken met houtwallen gemarkeerd.

Zowel voorzieningencluster de Brink als het wijkcentrum zijn verbijzonderingen aan Het Lint.

Deelgebied Het Lint

Voorzieningencluster De Brink

Een belangrijke openbare ruimte aan het Lint is de Brink. Een groot aantal voorzieningen, zoals scholen, horeca, een kinderboerderij en een cultuurcentrum zijn rond en op deze groene ruimte gelegen.

Natuurboederij de Brinkhorst aan De Brink

Het wijkcentrum

Het wijkcentrum van Vathorst is opgezet als een “dorpse” verdichting van het Lint. Het groene karakter maakt hier plaats vooreen stenige sfeer. De bebouwing is grootschaliger en meer aaneengesloten, maar nog steeds zijn richtingsveranderingen in de verkaveling en het kunnen onderscheiden van individuele gebouwen belangrijke thema's. In het winkelgedeelte is meer ruimte gemaakt voor de auto, al is het ook hier de bedoeling dat er alleen bestemmingsverkeer - het (kort-)winkelend publiek – komt, en geen doorgaand verkeer. De grootste parkeerbehoefte (en het langparkeren) wordt aan de buitenzijden van het centrum opgevangen, niet aan het Lint zelf.

Het wijkcentrum ligt direct aan het Station Vathorst.

Het wijkcentrum

Visie

In deelgebied Het Lint zijn het groene karakter van de route en de individuele uitstraling van de bebouwing belangrijke kenmerken. Langs de route liggen groenstroken, soms met houtwallen, die expliciet als zodanig bestemd worden. De erfafscheidingen direct grenzend aan het openbaar gebied hebben een groen karakter of zijn niet hoger dan 1 meter, al dan niet met voor 90% transparante opbouw.

Het groene karakter van Het Lint

4.2.2.3 De Bron

De landschappelijke ondergrond van dit gebied kenmerkt zich door een heel herkenbare vorm (een kwadrant) met een eigenzinnige, oost-west georiënteerde verkaveling. Houtwallen scheidden de percelen. In vrijwel het gehele gebied kwam (in beperkte mate) kwelwater voor als natuurlijke conditie. Deze gegevenheden zijn als uitgangspunten genomen bij de ontwikkeling van het deelgebied:

• de oorspronkelijke verkavelingsrichting is overgenomen;
• een deel van de houtwallen is gehandhaafd (in de noordwestelijke hoek, aansluitend op de houtwallen van het Lint);
• centraal in het gebied wordt een waterpartij gerealiseerd, gebruikmakend van het natuurlijke kwelwater;
• om de overgangen tussen de Bron en de omgeving te markeren wordt het gebied omlijst door een watergang, een zo goed als gesloten bebouwingswand en een laan rondom.
  

Deelgebied De Bron

Om de Bron duidelijk onderscheidend te maken van met name de Velden (gekenmerkt door een grote diversiteit in architectuur), is “eenheid op hoofdlijnen, vrijheid in detail” het uitgangspunt voor de bebouwing.

 

Woningen in De Bron

Visie

Deelgebied De Bron is het meest formele plandeel. Eenheid en samenhang zijn hier belangrijk. De straatwanden zijn hier langer, maar ook hier is sprake van composities waarbij een verschil is tussen kop en de rest van het rijtje. In dit gebied is niet alleen de samenhang per straatwand belangrijk, maar ook de samenhang van de buurt als geheel. Een precedent van een gelijksoortige woning in een straat is hier dan ook trendsetter voor andere, vergelijkbare straten.

4.2.2.4 Het Bronpark

Het Bronpark bestaat grotendeels uit een waterplas, en is niet alleen het centrum van dit deelgebied, maar van de hele wijk. Hier ontmoeten diverse langzaamverkeersroutes elkaar. Het is een aantrekkelijke ruimte om aan te verpozen en elkaar te ontmoeten, en het geeft “lucht”aan de wijk.

Vanuit de lucht gezien: De Bron in aanbouw met in het centrum het Bronpark met de waterplas

4.2.2.5 Hooglanderveen

Het oorspronkelijke dorp Hooglanderveen wordt aan alle zijden omringd door het nieuwere Vathorst. Het dorp vormt een belangrijk cultuurhistorisch anker voor de wijk en heeft een sterke, eigen identiteit. Er is daarom gekozen om het dorp in ruimtelijk opzicht enigszins los te maken van de omringende nieuwbouw, en om de bestaande dorpse structuren en karakteristieken te behouden en te versterken.

Hooglanderveen

Een groene zoom met daarin weiden, recreatief groen, sportvoorzieningen, boerderijen en een aantal individuele kavels, ligt tussen het dorp en de rest van Vathorst in.

In het dorp zijn de van Tuylstraat / Heideweg, de Hoog en Wellerlaan en het Buurtschap aan de Landweg karakteristieke elementen.

De Tuylstraat en de Heideweg zijn een voorzetting van het Lint. De bebouwingsstructuur wordt gekenmerkt door losstaande bebouwing met overwegend kapvormige daken. Het centrale deel van de van Tuylstraat wordt gedomineerd door de hoge bebouwing van de kerk en het zorgcentrum, die beeldbepalend zijn voor het dorp.

De Hoog en Wellerlaan wordt gekenmerkt door oude agrarische gebouwen en ruime kavels. Aan de westzijde is een brede weg. Achter de kavels die langs de oostzijde van deze weg liggen, is nieuwbouw gerealiseerd.

Het buurtschap aan de landweg is van oorsprong een agrarische gebied en wordt gekwalificeerd als een slagenlandschap van weilanden met houtwallen en singels er langs. Dit gebied maakt onderdeel uit van de groene zoom, die er voor zorgt dat het dorpse karakter van Hooglanderveen behouden blijft. De nadruk in het westelijke deel van dit gebied ligt op behoud van de bestaande waardevolle bebouwing en het landschap. De oorspronkelijk agrarische functie van dit gebied is door de jaren heen verdwenen en de voormalige bedrijfswoningen zijn als burgerwoningen in gebruik genomen. In het voorgaande bestemmingsplan hebben deze een woonbestemming gekregen en de omliggende weilanden een agrarische bestemming (zonder bebouwing). Daarbij is het teveel aan bijgebouwen (voormalige agrarische bedrijfsbebouwing) onder het overgangsrecht gebracht. Het is van belang dat deze bebouwing in de nabije toekomst verdwijnt. Dit is in lijn met het beleid dat gericht is op het tegengaan ongewenste van verrommeling alsmede de ontstening van landschappelijk waardevolle gebieden. Daarnaast wordt voorkomen dat er ongewenste functies ontstaan of dat er een ongewenste precedentwerking optreedt.

Het oostelijk deel van het oorspronkelijke buurtschap krijgt een wat intensievere bebouwing, ontsloten vanaf de Velden. In het westelijke deel ligt de nadruk op behoud van de bestaande karakteristieken.

De Van Tuylstraat in Hooglanderveen

Visie

Het dorp Hooglanderveen is als het ware het cultuurhistorische anker van de wijk Vathorst. Het dorpse karakter is nog volop aanwezig en wordt gekoesterd. Behoud van dit dorpse karakter met de omringende groene zoom is van groot belang.

Het is van belang dat het teveel aan voormalige agrarische bebouwing binnen het buurtschap Landweg e.o. verdwijnt. Deze meters kunnen ingeruild worden voor extra volume bij het hoofdgebouw. Hiervoor kunnen burgemeester en wethouders een omgevingsvergunning voor verlenen. Met het verdwijnen van de hindercontour in dit gebied is het ook niet ondenkbaar dat tussen de bestaande bebouwing enkele vrijstaande woningen worden gebouwd op plaatsen waar het landschappelijke beeld niet wordt aangetast. Alle nieuwe bebouwing dient een landschappelijk karakter te hebben. Initiatieven voor nieuwe woningen doorlopen vanwege het maatwerk een zelfstandige planologische procedure.

4.2.2.6 De Velden

Het gebied “de Velden” vormt als het ware “het vlees” tussen alle andere plandelen in. Het thema voor dit gebied is ontleend aan het kleinschalige hoevenlandschap: de wisselende verkavelingsrichtingen zijn overgenomen van de agrarische ondergrond, bestaande elementen als sloten en houtwallen zijn, waar mogelijk, opgenomen in de verkaveling. Uitgangspunten als vrije vormgeving, vrije schakeling en vrije oriëntatie hebben geleid tot een zeer grote diversiteit aan woningtypologieën en architectuurstijlen. Andere thema's: het vormen van hofjes en beeldbepalende (voor-) tuinen. Het gros van de woningen is grondgebonden. Enkele delen van de Velden zijn ingevuld met sportvoorzieningen.

Deelgebied De Velden

4.2.2.7 Park der tijden

Dit park, in het westelijke deel van de Velden, heeft een langgerekte vorm die loodrecht op de verkavelingsrichting staat. Langzaamverkeersroutes in de wijk doorkruisen het park en verankeren het in de wijk.

Park der Tijden

Visie

Deelgebied De Velden bestaat uit kleine complexen die herkenbare eenheden vormen. De compositie van en de samenhang binnen de complexen zijn van belang. Vaak is er sprake van hofjes en of kleine rijtjes die opgebouwd zijn uit verschillende woningtypes, en die een herkenbare kop hebben. Deze koppen worden dan ook anders bestemd dan de rest van het rijtje. Het is belangrijk dat de eenheid van de complexjes bewaakt wordt. De eerste dakopbouw van een complex wordt dan ook de trendsetter (m.u.v. de afwijkende koppen).

Woningen in De Velden