Amersfoort oost

2.7 Waardevolle gebouwen, monumenten en beschermd stadsgezicht

Amersfoort is rijk aan Rijksmonumenten, gemeentelijke monumenten, waardevolle gebouwen en beschermde stadsgezichten. Naast bescherming van deze belangrijke historische elementen via de monumentenwet en gemeentelijke monumentenverordening bieden bestemmingsplannen vaak regels om deze elementen voor de volgende generaties te behouden. Met name in Koppel en Kruiskamp zijn waardevolle locaties aanwezig, omdat deze gebieden vrijwel direct tegen de stadsmuur aanlagen langs belangrijke doorgangsroutes.

De wijken Koppel, Kruiskamp, Liendert en Rustenburg zijn na de Tweede Wereldoorlog gebouwd. Hier zijn dan ook fraaie voorbeelden van de zogenoemde Wederopbouwarchitectuur (1945-1965) aanwezig. Een selectie van deze waardevolle panden wordt de komende tijd op de gemeentelijke monumentenlijst geplaatst.

Koppel:

In Koppel zijn de volgende waardevolle elementen aanwezig:

* : stedenbouwkundige toetsing

** : bovendien beoordeling van de consequenties voor het aanzicht vanaf de openbare weg

***: bovendien een toetsing van de achtergevel.

In Koppel is een gemeentelijk stadsgezicht aangewezen. Al ruim voordat de aandacht zich in Nederland op de Wederopbouwarchitectuur richtte, heeft de gemeenteraad van Amersfoort in 1988 de wijk 'Koppel' aangewezen als beschermd gemeentelijk stadsgezicht. De bescherming richt zich op het behoud van de stedenbouwkundige karakteristiek, als samenhangend geheel tussen stedenbouwkundig plan, de karakteristieke groenstructuur en de architectuur van de 'montagewoningen'. Hoewel in Nederland veel van dergelijke wijken zijn gerealiseerd, zijn in de loop der tijd veel voorbeelden verdwenen of onherkenbaar verbouwd. Amersfoort bezit een wijkje waarin de relatie met de groenstructuur èn de Hooglandsedijk als onderdeel van de Grebbelinie ook landelijk gezien op hoge waarde wordt geschat.

In het gebied langs de Koppelweg werden na de Tweede Wereldoorlog montagewoningen gebouwd om een antwoord te bieden aan de ontstane woningnood. In Nederland waren in die tijd vier systemen beschikbaar. Amersfoort koos voor het Nederlandse Airey-montagebouwsysteem, dat in navolging van de Engelse Aireywoningen op de markt werd gebracht door de “NV Nederlandse Maatschappij voor Volkshuisvesting” te Amsterdam. De architect was prof. ir. J.F. Berghoef uit Aalsmeer. De groenstructuur en het verkavelingspatroon karakteriseren het gebied, waarin op een enkele plaats een waterelement is opgenomen. De woningen zijn in aantallen variërend van 3 tot 8 gegroepeerd in blokken die in verschillende richtingen zijn gesitueerd. Deze op principes van de moderne stedenbouw gebaseerde strokenbouwverkaveling zorgde voor voldoende licht- en luchttoetreding. De blokken zijn twee bouwlagen hoog en worden afgedekt door een zadeldak en grijze pannen. De gevel, voorzien van een spouw, is bekleed met de voor dit systeem kenmerkende betonnen casettenplaten.

Verder zijn in Koppel in totaal 3 rijksmonumenten aangewezen. Deze bevinden zich aan de Grote Koppel, op nummer 12 en 13. Deze twee panden vormen onderdeel van een oude bebouwingswand van de kade van de Oude Eemhaven. Het straatbeeld werd gevormd door de nummers 3 tot en met 14 en pakhuis 'het Spijkertje'. De panden met nummers 3 en 4 zijn in verband met een verbreding van het spoor afgebroken en herbouwd aan de overzijde van het spoor, langs de Schimmelpenninckstraat.

Grote Koppel 12 en 13

Ook het voormalige pakhuis voor 'koloniale waren' met de naam d'Eersteling staat sinds 2000 op de rijksmonumentenlijst. Dit door de Amersfoortse architect Herman Kroes gebouwde pand uit 1907 wordt gekenmerkt door de oranje kleurige ontlastingsbogen boven vensters en deuren. In het monument zijn thans kantoorfuncties ondergebracht.

Tot slot is aan de Kwekersweg in Koppel een voormalig tankstation te vinden met een monumentale status (gemeentelijk monument). Kenmerken van het tankstation zijn een doorlopende muur die het servicestation van de ruimte voor de pompbediende scheidt, de naar elkaar hellende daklijnen en de lichte, ijle constructie die ervoor zorgt dat het station lijkt te zweven. Het gebouw bevindt zich momenteel in een slechte staat, maar wordt in de toekomst opgeknapt. Het benzinestation maakt onderdeel uit van de plannen voor de kop van het Gildenkwartier.

Het tankstation in betere tijden...

Vanwege het bijzonder karakter van het beschermde stadsgezicht langs de Koppelweg is een dubbelbestemming "waarde-beschermd stadsgezicht" in het bestemmingsplan opgenomen. Hierin staat dat de gronden mede zijn bestemd voor het behoud, het herstel en de uitbouw van de in de toelichting aangegeven cultuurhistorische en ruimtelijke waarden van het gebied en zijn bebouwing. Voor het slopen van bouwwerken of het uitvoeren van werken/werkzaamheden zijn aanvullende toetsingscriteria opgenomen voor het verkrijgen van een omgevingsvergunning. Rijksmonumenten zijn in heel Nederland wettelijk beschermd in de Monumentenwet 1988. In deze wet staan verbodsbepalingen waaraan een ieder zich dient te houden. Indien een vergunning wordt aangevraagd voor werkzaamheden aan het pand, moet beoordeeld worden of er monumentale waarden in het geding zijn. In zo'n geval wordt de Rijksdienst voor het cultureel erfgoed om advies gevraagd. Aangezien rijksmonumenten wettelijk goed beschermd zijn, is een regeling in het bestemmingsplan in principe onnodig. Rijksmonumenten worden dan ook niet niet specifiek benoemd in de regels of met een aanduiding aangegeven op de verbeelding van dit bestemmingsplan. Wel wordt bij rijksmonumenten het bouwvlak direct om het bestaande hoofdgebouw heen gelegd, zodat direct te zien is dat een uitbreiding niet zomaar mogelijk is. De gemeentelijke monumenten zijn door het college als zodanig aangewezen. In de erfgoedverordening van de gemeente Amersfoort zijn verbodsbepalingen opgenomen voor deze elementen om aantasting te voorkomen en zijn voorwaarden en weigeringsgronden opgenomen voor een aanvraag van een (omgevings)vergunning. Aanvullende bepalingen in het bestemmignsplan zijn daarom niet nodig. De waardevolle elementen kennen geen bescherming op basis van sectorale wet- of regelgeving. Gelet op het beeldbepalende karakter van deze elementen is het wel wenselijk om bescherming te bieden via dit bestemmingsplan. Daarom krijgen deze elementen een dubbelbestemming "waarde-cultuurhistorische waarden", wat in de regels gekoppeld is aanvullende eisen ten aanzien van het (ver)bouwen. Aangezien het gaat om zowel een aantal woningen als straatmeubilair, zijn deze dubbelbestemmingen op de woningen (bestemming wonen) én de kade langs de Eem gelegd (bestemming Verkeer-verblijfsgebied).

Kruiskamp:

In Koppel zijn de volgende waardevolle elementen aanwezig:

* : stedenbouwkundige toetsing

** : bovendien beoordeling van de consequenties voor het aanzicht vanaf de openbare weg

***: bovendien een toetsing van de achtergevel.

In Kruiskamp is één aangewezen rijksmonument aanwezig. Dit rijksmonument is het Militair hospitaal aan de Hogeweg 70 (officiële ingang bevindt zich aan het Zeevaarderspad), dat in 1877 in opdracht van het ministerie van Defensie is gebouwd voor het in Amersfoort gelegerde garnizoen. Vanaf de Hogeweg loopt het entreepad direct naar het hoofdgebouw, dat in de vorm van een grote villa is gebouwd. De villa bezit een combinatie aan stijlen, waarvoor de term 'eclectisme' ook wel wordt gebruikt. Zo is de ingang met rusticawerk renaissancistisch van aard, tonen de hoekpilasters verwantschap met de Engelse tudor-gotiek (middeleeuwse architectuur in de Tudor-periode van 1485-1603, vooral toegepast in Engeland) en is het rondboogfries (naast elkaar uitgemetselde rondbogen, vaak ter decoratie van de gevel) Romaans van karakter. Zes paviljoens zijn via gebogen verbindingsgangen met het hoofdgebouw verbonden. Het gebouw is van grote betekenis door de relatie met de militaire en geografische ontwikkelingsgeschiedenis van Amersfoort en is zeldzaam door de bijzondere bouwstijl. Het gebouw is nu door het ministerie van defensie in gebruik als kantorencomplex.

In Kruiskamp is één gemeentelijk monument te vinden. Het betreft het pand aan de Van Assenraadstraat 2, waar nu een peuterspeelzaal, een vrouw-kind centrum en vadercentrum in gevestigd zijn. Dit pand is in 1927-1928 gebouwd als christelijke lagere school en ontworpen door architect B.W. Plooy in de stijl van de Amsterdamse school (kenmerken: gebruik van veel baksteen en het toepassen van versieringen in de gevels, in baksteen of gebeeldhouwd natuursteen. De gevels worden gekenmerkt door horizontale ramenreeksen met daarboven steile daken en soms torentjes). Het gebouw bestaat uit twee vleugels van één bouwlaag met daarin de leslokalen. OP het snijpunt van de twee vleugels bevindt zich een hoger volume met daarin de hoofdingang die wordt bekroond met een torentje in de vorm van een dakruiter. Het gebouw is gemeentelijk monument omdat het stedenbouwkundig een grote betekenis voor de wijk heeft en omdat het een goed voorbeeld is van de bouwstijl van de Amsterdamse school.

Gebouw van Assenraadstraat 2

Aan de Hooglandseweg-Zuid staat een aantal villa's die als ensemble beeldbepalend zijn voor het karakter van de Hooglandseweg-Zuid. De villa's zijn op grond van de monumentenverordening Amersfoort aangewezen als gemeentelijk monument. Per villa zijn merendeels twee woningen ontworpen. Het herenhuis op de percelen Hooglandseweg-Zuid 16 en 18 is ontworpen door de gebroeders Ruitenberg met als bouwstijl de Zakelijkheid. Hooglandseweg-Zuid 20 en 22A vormen samen een dubbel herenhuis die gekenmerkt wordt door de de ornamenten uitgevoerd in baksteen. De architect van dit rond 1890 gebouwde pand was waarschijnlijk Chr. Lensing. Hooglandseweg-Zuid 26 is een villa die een mengvorm is van een herenhuis (rechthoekige plattegrond) en een stadse vakwerkvilla (dakvorm en balkons). Ook is de geveldetaillering van deze in 1885 waarschijnlijk door Chr. Lensing ontworpen villa, is van belang. Tot slot bevinden de woningen met huisnummer 28 en 30 zich in een in 1887 gebouwd herenhuis in neo-classicistische stijl (specifieke periode grofwel tussen 1740 en 1860 waarin men terug verlangde naar de ideale schoonheid van de klassieke Romeinse en Griekse architectuur) door waarschijnlijk Chr. Lensing.

Villa's aan de Hooglandseweg-Zuid (nrs. 26 en 28/30)

Enkele bouwblokken die niet binnen een bepaalde categorie van monumenten vallen maar die wel van waarde zijn bevinden zich aan de Van Assenraadstraat 1-33, Kruiskamp 1-95, Methorststraat 1-27 en 2-34, Scheltussingel 1-35, Schimmelpenninckstraat 2-20, 25-47 en 36-80. Dit complex volkswoningen bestaat uit bouwblokken van één bouwlaag met een zadeldak evenwijdig aan de weg, waarin maximaal zeven woningen zijn ontworpen. Het ritme van de gevelwand wordt bepaald door topgevels met zadeldaken loodrecht op de weg. Het complex is van belang door de relatie met de toenmalige stedenbouwkundige opvattingen in Nederland, de tuinstadgedachte, waarvan elementen in dit ontwerp zijn overgenomen. Tijdens renovatie zijn echter ingrijpende wijzigingen aangebracht, zowel architectonisch als stedenbouwkundig, waardoor de oorspronkelijke opzet met moeite herkenbaar is. Deze complexen volkswoningen genieten geen bescherming op basis van sectorale wet- of regelgeving. Gelet op het beeldbepalende karakter is het gewenst hiervoor een nadere bescherming in het voorliggende bestemmingsplan op te nemen.

Tenslotte zijn nog waardevolle panden gesitueerd aan de Evertsenstraat 39 en Hooglandseweg-zuid 1, 3 en 15. Van deze panden is de Everttsenstraat 39 een goed voorbeeld van wederopbouwarchitectuur. In de recente inventarisatie van panden uit de wederopbouwperiode wordt voorgesteld om dit pand op de gemeentelijke monumentenlijst te plaatsen. Dit in 1952 door de stadsarchitect D. Zuiderhoek ontworpen type schoolgebouw voor het openbaar lager onderwijs, bestaat uit drie vleugels waarin leslokalen waren ondergebracht. Door de garderobes tussen de lokalen te plaatsen, was een gang overbodig en kregen de lokalen van twee zijden licht- en luchttoetreding. Heel bijzonder is, dat de centraal gelegen vleugel op kolommen is gezet. In verband met de gehorigheid is in dit meer geïsoleerde gedeelte, in navolging van Scandinavische voorbeelden, het handenarbeidlokaal ondergebracht. Bij de nieuwbouwplannen is dit schoolgebouw gerestaureerd. Het maakt sinds 2011 deel uit van de ABC school Vlindervallei.

Rijksmonumenten zijn in heel Nederland wettelijk beschermd in de Monumentenwet 1988. In deze wet staan verbodsbepalingen waaraan een ieder zich dient te houden. Indien een vergunning wordt aangevraagd voor werkzaamheden aan het pand, moet beoordeeld worden of er monumentale waarden in het geding zijn. In zo'n geval wordt de Rijksdienst voor het cultureel erfgoed om advies gevraagd. Aangezien rijksmonumenten wettelijk goed beschermd zijn, is een regeling in het bestemmingsplan in principe onnodig. Rijksmonumenten worden dan niet niet specifiek benoemd in de regels of met een aanduiding aangegeven op de verbeelding van dit bestemmingsplan. Wel wordt bij rijksmonumenten het bouwvlak direct om het bestaande hoofdgebouw heen gelegd, zodat direct te zien is dat een uitbreiding niet zomaar mogelijk is. De gemeentelijke monumenten zijn door het college als zodanig aangewezen. In de erfgoedverordening van de gemeente Amersfoort zijn verbodsbepalingen opgenomen voor deze elementen om aantasting te voorkomen en zijn voorwaarden en weigeringsgronden opgenomen voor een aanvraag van een (omgevings)vergunning. Aanvullende bepalingen in het bestemmignsplan zijn daarom niet nodig. De waardevolle elementen kennen geen bescherming op basis van sectorale wet- of regelgeving. Gelet op het beeldbepalende karakter van deze elementen is het wel wenselijk om bescherming te bieden via dit bestemmingsplan. Daarom krijgen deze elementen een dubbelbestemming "waarde-cultuurhistorische waarden", wat in de regels gekoppeld is aanvullende eisen ten aanzien van het (ver)bouwen. De dubbelbestemmingen zijn beschreven in de regels bij de bestemmingen "wonen" en "Maatschappelijk".

Liendert en Rustenburg:

In Liendert en Rustenburg zijn de volgende waardevolle elementen aanwezig:

* : stedenbouwkundige toetsing

Hogeweg 118 valt net buiten het plangebied van dit bestemmingsplan en wordt hier verder buiten beschouwing gelaten.

Het waardevolle element aan de Wiekslag kent geen bescherming op basis van sectorale wet- of regelgeving. Gelet op het beeldbepalende karakter van dit element is het wel wenselijk om bescherming te bieden via dit bestemmingsplan. Daarom krijgt dit element een dubbelbestemming "waarde-cultuurhistorische waarden", wat in de regels gekoppeld is aanvullende eisen ten aanzien van het (ver)bouwen. In de bestemming Wonen is de dubbelbestemming beschreven.