Garderen

5.2 Cultuurhistorie

5.2.1 Archeologie

De Wet op de archeologische monumentenzorg (2007) vraagt van gemeenten in de voorbereidingsfase van nieuwe bestemmingsplannen of bij ontheffingen op bestaande plannen, de archeologische verwachtingswaarde in de bodem te (laten) onderzoeken.

Voor bijna het hele plangebied geldt een 'hoge archeologische verwachtingswaarde'. Alleen rondom de Speulderbosweg in het noordwesten geldt een 'middelmatige verwachtingswaarde'. De oude kern van Garderen – rondom de Dorpsstraat, Bakkerstraat en de Oud Milligenseweg – valt onder de 'historische kern', waarvoor ook een hoge archeologische verwachtingswaarde geldt. Verder ligt rondom de Hoge Boeschoterweg in het zuidwesten 'De Terp', een terrein van vier grafheuvels, welke in paragraaf 5.2.2 Historische (steden)bouwkundige waarden verder worden beschreven.

De gemeenteraad heeft op 28 september 2010 besloten hoe per archeologische verwachtingswaarde moet worden omgegaan met archeologie. Er is besloten dat bij de zone 'lage verwachtingswaarde' nader archeologisch onderzoek noodzakelijk is bij een oppervlakte vanaf 10.000 m² voor grondverstorende werkzaamheden dieper dan 30 cm. Bij de zone 'middelmatige verwachtingswaarde' geldt dat nader archeologisch onderzoek noodzakelijk is bij een oppervlakte vanaf 1.000 m² voor grondverstorende werkzaamheden dieper dan 30 cm. In zones met een hoge archeologische verwachtingswaarde geldt dat een onderzoek noodzakelijk is bij een oppervlakte vanaf 250 m² voor grondverstorende werkzaamheden dieper dan 30 cm. Valt een perceel binnen een historische dorpskern dan is het nodig dat in deze zone archeologisch onderzoek nodig is in plangebieden groter dan 100 m² bij bodemingrepen dieper dan 30 cm. Het (bureau)onderzoek moet uitwijzen of er daadwerkelijk archeologische waarden verwacht kunnen worden of in de bodem zitten. Hiermee wordt voorkomen dat archeologische waarden worden vernietigd.

De afgelopen jaren zijn in Barneveld veel onderzoeken uitgevoerd. Indien het advies indertijd luidde om het plangebied vrij te geven is dit vertaald in het bestemmingsplan door hier de archeologische dubbelbestemming niet op te leggen. Hierbij dient opgemerkt te worden dat deze begrenzingen soms afwijken van de archeologische beleidskaart. Dit is het gevolg van de onnauwkeurigheid van het landelijke registratiesysteem waarvan voor de gemeentelijke beleidskaart gebruik is gemaakt. In een beperkt aantal situaties is wel gebruik gemaakt van het landelijke systeem, namelijk wanneer er geen rapport beschikbaar was.

Hoe dit verder wordt vertaald in het bestemmingsplan is te lezen in paragraaf 6.1 Juridische aspecten.

5.2.2 Historische (steden)bouwkundige waarden

Bij historische (steden)bouwkundige waarden gaat het om gebouwde elementen met bijzondere betekenis zoals molens, bruggen, kastelen of hele dorpen en binnensteden. In het plangebied liggen verschillende Rijks- en gemeentelijke monumenten, welke afzonderlijk zijn beschreven en in tabel 2 en 3 worden weergegeven.

Rijksmonumenten

Adres	Geplaatst op monumentenlijst	Objecten
Mazenhofstraat 4	10-05-1989	Toren bij de Hervormde kerk
Oud Milligenseweg 5	10-05-1989	Korenmolen 'De Hoop'
De Terp (Hoge Boeschoterweg)	16-08-1990	Vier grafheuvels, onbepaald

Tabel 2 Rijksmonumenten

Mazenhofstraat 4, Toren Hervormde kerk
De toren bij de Hervormde kerk stamt uit de 14e eeuw en is opgebouwd uit zwaar aangelegde bakstenen met versieringen van smalle spits- en rondboognissen in Romaanse stijl. De klokkenverdieping stamt uit de 15e eeuw, waarop een eenvoudige ingesnoerde spits uit de 18e eeuw is geplaatst. De toren is in 1923/1924 gerestaureerd.

 Afbeelding 18 Toren Hervormde kerk Afbeelding 19 'De Hoop'

Oud Milligenseweg 5, Korenmolen 'De Hoop'
Voor een molen in Garderen werd al in 1434 windrecht betaald. De huidige korenmolen 'De Hoop' is een ronde bakstenen stellingmolen uit 1852, welke meerdere malen gerestaureerd is. De molen ligt op het hoogste punt aan de rand van het dorp, waardoor deze vanuit verschillende richtingen zichtbaar is.

'De Terp', Grafheuvels
Ten westen van de 'Garderense Eng' ligt 'De Terp', een terrein van vier grafheuvels uit het Laat Neolithicum en/of Bronstijd. De heuvels hebben een enigszins afgeplatte heuveltop en zijn begroeit met bomen. In 1935 zijn er opgravingen gedaan, waarvan de vondsten in het museum Nairac te zien zijn. Het terrein heeft een zeer hoge archeologische waarde.

 Afbeelding 20 Ligging van 'De Terp' Afbeelding 21 Een grafheuvel van 'De Terp'

Gemeentelijke monumenten

Adres	Geplaatst op monumentenlijst	Objecten
Dorpsstraat 1	16-01-1996	Boerderij met schuren
Dorpsstraat 9	19-04-2006	Voormalige school
Dorpsstraat 17	17-09-2009	Woonhuis
Dorpsstraat 24	16-01-1996	Woning
Harderwijkerweg 1	16-07-1992	Boerderij/stalgebouw
Koningsweg	15-06-2009	Begraafplaats, etc.
Mazenhofstraat 1	06-02-1996	Woning (stalgebouw)
Mazenhofstraat 4	16-01-1996	Schip van de Hervormde kerk
Mazenhofstraat 4	16-06-2009	Begraafplaats
Oud Milligenseweg 2	06-02-1996	Woning (stalgebouw)
Oud Milligenseweg 3	16-01-1996	Boerderij

Tabel 3 Gemeentelijke monumenten

Dorpsstraat 1, 'Onder de Lindeboom'
Het is een vrijstaande boerderij, die via een tussenlid verbonden is met bijgebouwen. Het complex met bijbehorend erf heeft zijn karakteristiek aanzien van een historisch boerderijencomplex goed behouden. De voortuin is omgeven met een haag – karakteristiek als erfgrens voor Garderen – met aan de achterkant een forse lindeboom. De locatie in het dorpscentrum is stedebouwkundig zeer markant.

 Afbeelding 22 'Onder de Lindeboom' Afbeelding 23 'De Rank'

Dorpsstraat 9, 'De Rank'
De voormalige dorpsschool is in zijn huidige gedaante tot stand gekomen na diverse verbouwingen van een schoolgebouw uit 1881. Het gebouw neemt met zijn karakteristieke gave en opvallende hoofdvorm te midden van de meer eenvoudige brinkbebouwing een prominente positie aan de dorpsbrink in.

Dorpsstraat 17
De pastorie ligt op een zeer groot, onregelmatig gevormd perceel aan de westzijde van de Dorpsstraat en is onderdeel van de gevarieerde lintbebouwing langs deze hoofdweg door Garderen. Op de plaats van het huidige woning staat al sinds 1845 een pastorie. In 1929 werd de huidige pastorie gebouwd. De grote tuin heeft een eenvoudige aanleg, maar enkele van de grote lindebomen aan de Dorpsstraatzijde en een grote beuk aan de achterzijde van de woning kunnen nog uit de periode van de oude pastorie stammen.

 Afbeelding 24 Dorpsstraat 17 Afbeelding 25 Dorpsstraat 24

Dorpsstraat 24
De woning dateert van rond 1910 en ligt in de kromming van de Dorpsstraat, wat stedebouwkundig een zeer gezichtsbepalende locatie is. Het is een type woonhuis, dat voor wat betreft de architectuur, bouwvolume en toepassing van bouwmateriaal, in het begin van de 20e eeuw zeer gangbaar was.

Harderwijkerweg 1, 'De Til'
De hallehuisboerderij is aan het einde van de 18e/begin 19e eeuw gebouwd. Het complex is een goed voorbeeld van een boerderijtje met annex stalgebouw. De tuin is omgeven met een kenmerkende groenopstand van leilinden met een beuken- en lindenhaag. De locatie aan de rand van de dorpskom en op een hoek is zeer markant en stedebouwkundig gezien van belang.

 
Afbeelding 26 'De Til' Afbeelding 27 Begraafplaats Koningsweg

Koningsweg 30, Begraafplaats
De begraafplaats is in 1871-1872 buiten de bebouwde kom van Garderen gesticht. Karakteristiek voor het oudste deel van de begraafplaats is het zeer sobere karakter en de oude corniferen. De graven werden gedolven in een heideveld. Veel graven waren voorzien van houten graftekens, waarvan er nu nog maar enkele over zijn. Bijzonder is het monument (1928) voor een aantal Servische militairen, die in 1919 in het kamp Nieuw Milligen aan de Spaanse griep bezweken.

Mazenhofstraat 1 en Oud Milligenseweg 2, 'De Roskam'
De vrijstaande woning met tegen de achterzijde een aangebouwd achterhuis, heeft het karakter van een dorpsvilla. Het is zeer markant gelegen in het centrum van de dorpskern aan het Kerkplein. Aanvankelijk stond hier herberg annex boerderij 'De Roskam' uit de 18e eeuw en had het de bestemming van cafélogement. Alleen het achterhuis vormt nog een restant van de oude hallehuisboerderij.

 Afbeelding 28 'De Roskam' met achterhuis Afbeelding 29 'Hervormde kerk'

Mazenhofstraat 4, Hervormde kerk
De toren van de kerk is als Rijksmonument geregistreerd. Het in de 16e eeuw – na een brand – gebouwde schip is in 1869 vervangen door een nieuw in neo-gotische stijl opgetrokken schip. De kerk is van architectonisch, historisch en stedebouwkundig belang.

Mazenhofstraat 4, Begraafplaats
De begraafplaats is het oudste en enige bewaard gebleven voorbeeld van een kerkhof in de gemeente Barneveld. De begraafplaats bevindt zich rondom de Hervormde kerk in het centrum van Garderen. Karakteristiek is de sober-functionele aanleg, waarbij het gazon het gevolg is van het verloren gaan van het merendeel van de graftekens. De graven zijn nog aanwezig evenals twee historische grafmonumenten. Het kerkhof wordt omgeven met oude bomen als eiken, beuken en linden.

 Afbeelding 30 Begraafplaats Mazenhofstraat Afbeelding 31 Zijaanzicht Oud Milligenseweg 3

Oud Milligenseweg 3
De boerderij is van het type krukhuis en is opgebouwd na een brand in 1893. De toenmalige boerderij, fungeerde als molenaarswoning. De huidige boerderij is zeer markant gelegen op een punt waar drie wegen bij elkaar komen en is van cultuurhistorisch en stedebouwkundig belang.

De in het plangebied voorkomende monumenten en bijbehorende gronden zijn op de verbeelding niet als rijksmonument/gemeentelijk monument aangeduid. De reden hiervoor is dat de aanduiding van monumenten op de verbeelding geen verdere juridische betekenis heeft. De bescherming van monumenten geschiedt op basis van de Monumentenwet 1988, de Monumentenverordening 2003, en de regeling van de Wet algemene bepalingen omgevingsrecht (Wabo).

Molenbiotoop
Een maalvaardige molen en een enthousiaste molenaar alleen zijn niet voldoende om een molen te laten functioneren. Het werktuig stelt ook eisen aan zijn omgeving: er moet wind zijn om de wieken in beweging te kunnen zetten. In 1973 werd om dit omgevingselement aan te duiden het begrip 'molenbiotoop' geïntroduceerd. De molenbiotoop heeft betrekking op de hele omgeving van een molen, voor zover die van invloed is op het functioneren van die molen als maalwerktuig én als monument.

Een tweede aspect van de molenbiotoop heeft te maken met de belevingswaarde. Molens zijn een belangrijk element in het landschap of stedelijk gebied en hebben vaak te maken met de ontstaansgeschiedenis van de omgeving. Omdat molens wind moesten kunnen vangen, stonden ze in een open landschap of staken ze in ieder geval uit boven hun omgeving. Die voor molens kenmerkende situatie moet zoveel mogelijk worden bewaard, willen de werktuigen volledig tot hun recht komen. Met andere woorden: molens horen in het zicht te staan. Gebouwen en bomen kunnen de molenbiotoop aantasten. Als dat het geval is, blijken molens zeer belangrijke herkenningspunten in een gebied te zijn.

In het plangebied staat één molen. In de Ruimtelijke Verordening Gelderland staat aangegeven dat in bestemmingsplan die betrekking hebben op gronden gelegen binnen de molenbiotoop geen nieuwe bebouwing danwel beplanting is toegestaan, tenzij in de toelichting bij het bestemmingsplan wordt aangetoond dat het functioneren van de molen door middel van windvang niet wordt beperkt. Op de verbeelding is de molenbiotoop aangegeven met de aanduiding 'vrijwaringszone - molenbiotoop'. Alle molenbiotopen hebben een straal van 400 meter. Deze straal is gekozen omdat daarbuiten geen invloed van de molenbiotoop is te verwachten op basis van de daarvoor gestelde regels en de in dit plan toegestane bouwhoogten.

De zone met de aanduiding 'vrijwaringszone - molenbiotoop' is opgenomen voor de bescherming van de werking van de molen en de waarde van de molen als landschapsbepalend element. Voor de toegestane hoogte van bebouwing geldt een formule:

• a. binnen een afstand van 100 m van de molen: de bouwhoogte die gelijk is aan de hoogte van de onderste punt van de verticaal staande wiek van de molen;
• b. buiten een afstand vanaf 100 m van de molen: de bouwhoogte genoemd onder a vermeerderd met 1/30 van de afstand tussen het bouwwerk en de molen.

Bebouwing die verder van de molen is gelegen zal hoger gebouwd kunnen worden, rekeninghoudend met de maximale bouwhoogtes die in het bestemmingsplan zijn opgenomen. Bijvoorbeeld: De locatie van een voorgenomen bouwwerk ligt 180 m vanaf de molen. Het onderste punt van de verticaal staande wiek is 2 m. De maximale bouwhoogte is dan 2 + (1/30*180) en is dus 8 m. In de regels is voor de molenbiotoop een regeling opgenomen.

Voor een toelichting op de berekening van de molenbiotoop is onderstane afbeelding een visuele weergave van de berekening.

Afbeelding 32 Berekening molenbiotoop

5.2.3 Historisch-geografische waarden

Het gebied rond Garderen is grotendeels gevormd door het landijs in de voorlaatste ijstijd. Door dit landijs werd de ondergrond opgestuwd. Toen het ijs gesmolten was, resteerde een patroon van stuwwallen en dalen die later weer werden gevuld met zand. De bewoningsporen in het gebied hebben een grote tijdsdiepte. Veel vondsten zijn bekend uit de Bronstijd en de Nieuwe Steentijd: woonplaatsen, maar vooral grafheuvels zijn nog op diverse plaatsen zichtbaar.