Bûtengebiet en doarpen

2.2 Kernen

In het bestemmingsplan Bûtengebiet en doarpen zijn op Stiens na, alle kernen opgenomen. Per kern wordt de ruimtelijke en functionele structuur besproken.

2.2.1 Britsum

Ruimtelijke structuur

Britsum is een terpdorp, ontstaan op de kwelderwal van de Boorneboezem. De historische bebouwing kwam tot stand aan de noord- en westzijde van de in de 13e eeuw gebouwde kerk. Rond 1900 werd de kerkterp grotendeels afgegraven. Aan de noord- en de westzijde zijn de steile randen van de afgegraven terp nog goed zichtbaar. Het hoogteverschil met het omliggende (agrarische) land is relatief groot. Vanaf de wegen Efter de Wâl en de Lytse Dyk is dit goed waarneembaar.

Kenmerken voor de ruimtelijke structuur is de oudere bebouwing rond de kerk aan de noordkant van het dorp en de nieuwere woningbouw aan de zuidzijde. Ten oosten van de kerk is een open ruimte. Vanaf hier is goed zicht op het lager gelegen agrarische land. Aan de zuidzijde van de terp is in verschillende fasen de nieuwbouw van Britsum gerealiseerd. Kenmerkend element is de nog in bedrijf zijnde boerderij te midden van de woonbebouwing. De boerderij is een karakteristieke kop-hals-romp boerderij met forse schuurkap. Door de ligging vormt de boerderij een groen eiland te midden van de woonbebouwing.

Figuur 2: Luchtfoto Britsum

Functionele structuur

In Britsum komen relatief veel sociale voorzieningen voor. Er zijn twee basisscholen en twee kerken aanwezig. Aan de westzijde van het dorp ligt het dorpshuis en sportcentrum Britsenburgh. Aan de noordzijde is een jachthaven met clubhuis gelegen. Verder komt er op verschillende plekken nog bedrijvigheid voor, zoals een watersportbedrijf en een installatiebedrijf.

Conclusie: De zichtlijnen vanaf de terp naar het open landschap en de groene open plekken in het dorp zijn de landschappelijke waarden die worden beschermd in het bestemmingsplan.

2.2.2 Koarnjum

Ruimtelijke structuur

Het dorp Koarnjum ligt op de kwelderwal die oostelijk langs de voormalige Middelsee ligt. De historie van Koarnjum is nog goed in de bebouwingsstructuur terug te zien. Het oudere gedeelte ligt enigszins verscholen in het groen aan de oostkant van het dorp. De terp waarop Koarnjum is gebouwd is duidelijk zichtbaar in het landschap. Vanuit het oosten is het hoogteverschil relatief groot en is de terp duidelijk zichtbaar. Dit is het gebied rond de kerk en Martenastate, met de oprijlanen, poort en huisjes bij de state. Voor het overige wordt de structuur bepaald door de wegen waarlangs lintbebouwing is ontstaan. Aan de noordwestzijde van het dorp ligt de nieuwere bebouwing.

Kenmerkend voor het dorp is Martenastate. De state is omringd door een gracht en is gelegen in een bosrijke omgeving. Ten oosten van de state zelf is de grafheuvel van de oprichters van de state gelegen. De tuin, inclusief de grafheuvel, wordt hersteld. Op het terrein is een camping aanwezig.

Figuur 3: Luchtfoto Koarnjum

Functionele structuur

De belangrijkste functie in Koarnjum is de woonfunctie. Er zijn wel verschillende voorzieningen aanwezig. Zo is er een basisschool, een dorpshuis De Bining, bedrijvigheid aan de Brédyk, een kerk, een restaurant met theetuin, een streekwinkeltje en een bed and breakfast en in het zuiden sportvelden. Detailhandel komt in het dorp niet voor.

Conclusie: De bestaande ruimtelijke bebouwingsstructuur van het dorp en het hoogteverschil wordt beschermd in dit bestemmingsplan.

2.2.3 Feinsum

Ruimtelijke structuur

Het dorp Feinsum wordt gevormd door het bebouwingslint langs de Holdingawei. Ten noorden van deze weg ligt de Feinsumerfeart. Kenmerkend voor de kern is dat het grootste gedeelte van de bebouwing aan één zijde van de weg ligt. Vooral in de oostzijde van het dorp is er vrij zicht op het omliggende open landschap. In het westen van het dorp zijn de percelen meer afgescheiden door beplanting. Deze percelen hebben daardoor een meer besloten karakteristiek. De bebouwing bestaat voornamelijk uit vrijstaande woningen. Bijzondere elementen in het dorp zijn de kerk centraal in het dorp en enkele oorspronkelijke stelpboerderijen.

Figuur 4: Luchtfoto Feinsum

Functionele structuur

In Feinsum komen, afgezien van de kerk, een schildersbedrijf, een jachthaven met speeltuin en een kwekerijbedrijf, nagenoeg alleen woningen voor. De boerderijen in het dorp zijn niet meer als dusdanig in gebruik. Wel is het oorspronkelijke gebruik van deze panden nog goed te zien.

Conclusie: de bebouwingsstructuur, het vrije zicht op het open landschap en de karakteristieke stelpboerderijen worden beschermd in het bestemmingsplan.

2.2.4 Hijum

Ruimtelijke structuur

Hijum is één van de dorpen die op de kwelderwal langs de voormalige Middelsee is gelegen. Het is een terpdorp met een radiale structuur. De bebouwing is met name op de zuid- en westzijde van de terp gerealiseerd. Rond 1900 is het grootste gedeelte van de terp, op het gebied rond de kerk na, afgegraven. Door deze afgraving is de oorspronkelijke structuur niet meer te zien. Ook de Aebingastate is niet meer te zien. De resten van deze states liggen ten zuiden van de Loane.

Mede door de afgraving van de terp en de aanleg van de N357 heeft het dorp zich niet concentrisch ontwikkeld. De kern van het dorp wordt gevormd door de kerk en de omliggende groene ruimte. Vanaf dit nog resterende gedeelte van de terp is het omliggende landelijk gebied goed te zien. De overige historische bebouwing ligt aan de Efter de Wal, Lege Hearewei, Popkereed en Alde Ringwei. In westelijke en zuidelijke richting is de nieuwere bebouwing gerealiseerd.

Figuur 5: Luchtfoto Hijum

Functionele structuur

In Hijum komen relatief veel voorzieningen voor. Het dorp heeft een basisschool, een dorpshuis De Kampioen, de kerk en verschillende sportvoorzieningen. Daarnaast zijn er een dorpscafé en restaurant met logies in het dorp gevestigd. Aan De Loane is een minicamping met paardenpension aanwezig. Tot slot komen er nog verschillende bedrijven voor in het dorp, zoals een stukadoorsbedrijf, een schildersbedrijf en een massagesalon.

Conclusie: De bestaande ruimtelijke bebouwingsstructuur van het dorp en het hoogteverschil wordt beschermd in dit bestemmingsplan.

2.2.5 Jelsum

Ruimtelijke structuur

Het dorp Jelsum is de meest zuidelijk gelegen kern in de gemeente Leeuwarderadeel. Vermoedelijk is de terp waarop Jelsum ligt ontstaan door het aaneengroeien van verschillende éénhuizige terpen op de kwelderwal. In de terp zijn vondsten gedaan uit de Romeinse Tijd, wat erop wijst dat de terp continu bewoond is geweest. De geschiedenis van de terp is in de verkaveling en het wegenpatroon goed terug te zien. Deze is sinds de eerste kaart waar het dorp op voorkomt nauwelijks veranderd. Het dorp is in feite in drie delen te onderscheiden: Het noordelijke deel heeft een open en agrarisch karakter. Het zuidelijke deel is het eigenlijke dorpscentrum. Het derde deel is het bijzondere complex Dekemastate. Dekemastate is één van de vijf states die vroeger in Jelsum aanwezig waren. Naast Dekemastate was er nog Himmemstate, Haersmastate, Haskerastate en Harinxmastate, waarvan de laatste drie niet meer zichtbaar zijn in het landschap.

De state in zijn huidige omvang dateert uit de 19e eeuw. Verbindend element is de terp met rondweg. Op deze rondweg komen vier uitvalswegen uit. Op de terp is een Romaanse kerk (1173) met begraafplaats gelegen.

De bebouwing in het dorp bestaat uit vrij forse boerderijen enerzijds en eenvoudige huizen anderzijds. Vanwege de historische waarde van de terp van Jelsum, is deze in 1991 aangewezen als beschermd dorpsgezicht.

De bebouwing buiten het beschermd dorpsgezicht is veelal eenvoudig van opbouw. Langs de Boarnsylsterwei is sprake van lintbebouwing, die overgaat in de bebouwing van het dorp Koarnjum.

Figuur 6: Luchtfoto Jelsum met globale grens beschermd dorpsgezicht

Functionele structuur

In het dorp komen vooral woningen voor, een schildersbedrijf en een loonbedrijf. Het buurtschap 't Haantje is grotendeels gesloopt vanwege de geluidzonering van de vliegbasis en de aanleg van de Brédyk. Vervangende nieuwbouw voor deze woningen heeft, naast in Jelsum zelf, ook in Koarnjum plaatsgevonden. Voor de voorzieningen (basisschool, dorpshuis) zijn inwoners op Koarnjum aangewezen. Wel is de kerk en het consistoriegebouw nog als zodanig in gebruik. Tot slot is er een oud schoolgebouw waarin een vereniging ten behoeve van de Noorse Broeders is gevestigd.

Conclusie: Het beschermd dorpsgezicht, de ligging op een terp en Dekemastate zijn landschappelijke kenmerken die in het bestemmingsplan worden beschermd.

2.2.6 Alde Leie

Ruimtelijke structuur

De ontwikkelingsgeschiedenis is terug te zien aan de opbouw van het dorp. De oudste bebouwing is geconcentreerd langs de Leisterfeart en de Leyester Hegedyk. Deze laatste dijk ligt haaks op de Leisterfeart. De lintbebouwing is ontstaan langs de vaart en wegen. De bebouwing langs de vaart is relatief kleinschalig. De bebouwing langs de Leyester Hegedyk is eveneens kleinschalig, maar kent meer bebouwing uit een recenter verleden.

De nieuwere bebouwing is aan de zuidoostzijde van het dorp (ten zuiden van de vaart) gerealiseerd.

Figuur 7: Luchtfoto Alde Leie

Functionele structuur

Alde Leie kent vooral een woonfunctie. Er zijn nog enkele bedrijven (een garagebedrijf, een transportbedrijf, een modeatelier, een kwekerijbedrijf, een camping en een onderhouds- en timmerbedrijf) en een jachthaven met speelterrein aanwezig. Er zijn geen openbare voorzieningen, zoals een kerk of school, aanwezig. Wel is er een dorpshuis, namelijk Us Gebouw en een café. Ook zijn er geen detailhandelsvestigingen. Voor deze functies zijn de inwoners aangewezen op de omliggende kernen.

Conclusie: de ruimtelijke structuur, de kenmerkende verkaveling en de openheid van het landschap worden beschermd in het bestemmingsplan.