Woongebieden

2.1 Historische achtergrond

2.1.1 Historie algemeen

Het landschap van Hoogezand-Sappemeer is nog niet zo oud; het heeft zijn huidige inrichting geheel aan menselijk ingrijpen te danken. Nog maar 400 jaar geleden is de regio, een moerassig veengebied, vrijwel geheel ontgonnen. De gebruikswaarde van het veen ligt aan de basis van de menselijke vestiging in dit gebied. Vóór 1600 zijn delen van het land in bezit van een aantal kloosters, waarvan in Kropswolde en in de buurt van Westerbroek dependances waren gevestigd. Zij deden aan veenwinning voor eigen gebruik. Rond 1600 vond de secularisatie van de kloosters plaats, waardoor hun bezittingen overgingen naar de stad Groningen. In die periode bestond in de steden een grote nood aan brandstof. Dit vormt de reden voor de stad Groningen om de veenontginning, voor de winning van turf, vanaf dat moment systematisch aan te pakken.

Het systeem, aangelegd tussen ongeveer 1600 en 1660, bepaalt het uiterlijk en de structuur van de veengebieden en de nederzettingen, en is zuiver functioneel en kunstmatig van aard. Kanalen waren nodig voor het transport van de afgestoken turf, de vele wijken en zwetsloten dienden tegelijk ook voor de afwatering van de gebieden. Het Winschoterdiep vormde het hoofddiep, waarvan alle ontginningen in deze gemeente afgeleid werden. Vanaf het hoofddiep werden diepen het veen ingegraven. Op vaste afstand worden dwars op een diep wijken gegraven, met daartussen zwetsloten. Zo ontstonden ten noorden van het Winschoterdiep de Winkelhoek, het Achterdiep en het Noordbroeksterdiep. Aan de zuidzijde ontstaan het Kielsterdiep, de Nieuwe Compagnie, de Kalkwijk, het Kleinemeersterdiep, het Borgercompagniesterdiep en het Tripscompagniesterdiep. Langs de diepen werden wegen aangelegd, waarlangs de nederzettingen ontstonden. De richting die met name aan de zuidzijde is aangehouden, schuin op het Winschoterdiep, is bepaald door de bodemgesteldheid. De graafrichting loopt loodrecht op de hoogtelijnen, waardoor een optimale natuurlijke ontwatering werd verkregen. Elk diep met zijtakken vormt een ontginning. De grens tussen de ontginningen werd meestal gevormd door een zogenaamde achterweg, een pad in het land parallel tussen de diepen.

Nadat is ontgonnen, werd dalgrond aangemaakt. Dit gebeurde door de opzij gezette bovenlaag te vermengen met vrijgekomen zandondergrond. Dalgrond kon worden gebruikt voor landbouw. In de met veenwinners gesloten contracten is zelfs in de voorwaarden opgenomen dat boerderijen gebouwd moesten worden en landbouw opgezet. Hiermee is het ontstaan van de typisch veenkoloniale dorpen verklaard. Iedereen vestigde zich langs het kanaal: de veenarbeiders in hun veelal aaneengebouwde dwarshuisjes op kleine ondiepe kavels, en de boeren in hun boerderijen. De systematiek van diep en wijken drong ook daar in door doordat naast een wijk steeds een boerderij kwam te staan. De veenkoloniale landschapsstructuur wordt zo rigide met een strak vestigingspatroon.

In de veenkoloniën staan ook renteniershuizen, zogenaamde 'Veenborgen'. Veelal betreft het huizen van grondeigenaren uit de stad Groningen. Er is een behoorlijk aantal veenborgen geweest. In de gehele gemeente gaat het om een getal van rond de veertig. Langs het Winschoterdiep worden meer echte buitenhuizen gebouwd, met een achterliggend park of lusttuin. De boeren in de veenkoloniën verbouwden aanvankelijk vooral graan, maar later ook aardappelen. Beide gewassen vormen de basis voor verdere ontwikkelingen. De infrastructuur, ontstaan uit de veenontginning, is ook een perfecte basis gebleken voor zich later ontwikkelende economische processen.

Turfschip op weg naar Groningen (1912).

De kanalen met wegen vormden een prima vervoerssysteem. Allereerst voor het vervoer van landbouwproducten vanuit het eigen gebied direct na de veenontginningen. Vervolgens blijkt het systeem een prima verbindingsweg te vormen met het oosten, tot in Duitsland, met een groot achterland. De scheepvaart komt tot grote bloei en de sluizen, met name die van Martenshoek, vormen internationale knooppunten in het waterwegennet. Daar concentreren zich de bijbehorende kroegen en andere commerciële activiteiten. Ook vestigen zich veel schippers in Hoogezand en Sappemeer. Zij nemen op hun tochten huiswaarts hout mee, en dragen zo niet alleen bij aan de ontwikkeling van de scheepvaart maar ook aan die van de scheepsbouw. Zo completeren scheepshellingen en insteekhaventjes het dorpsbeeld in het negentiende eeuwse Hoogezand. De industriële verwerking van de landbouwproducten zorgt voor doorgaande economische ontwikkeling van de regio. Het graan wordt tot drank verwerkt in distilleerderijen en tot strokarton. De aardappels worden verwerkt tot onder andere aardappelmeel. Vanuit Hoogezand-Sappemeer bouwt W.A. Scholten zijn industriële imperium op. Ook worden hier sterke aardappelrassen gecreëerd, met name door Geert Veenhuizen, de 'vader' van onder andere de Eigenheimer en de Borger.

In 1868 werd de spoorlijn naar Nieuweschans aangelegd, een rechtstreekse verbinding naar Duitsland. Dit heeft onder meer een positieve invloed gehad op de ontwikkeling van de tuinbouw met name aan het begin van de vorige eeuw, vooral in Sappemeer.

Hoogezand-Sappemeer in 1867.

Na opvulling van de bebouwing langs de hoofdkanalen, ontstond, met name in de kernen Hoogezand en Sappemeer grote behoefte aan uitbreiding. De beide gemeenten zijn langs het water dan aan elkaar gegroeid en vormden destijds samen de snelst groeiende hoofdkern in de omgeving. Aanvankelijk volgt de uitbreiding in feite het lintpatroon van de veenkoloniën. Midden in een stuk weiland werd een weg aangelegd en kavels uitgegeven aan particulieren voor woningbouw.

Er waren echter ontwikkelingen die bij hebben gedragen aan een andere invulling van uitbreidingen. Al vanaf ongeveer 1850 kwam de scheepsbouw die binnen de dorpskommen lag in de problemen. De schepen werden groter, de stoomvaart kwam op, met ijzeren schepen, hoog in het water liggend. De vele bruggetjes, sluizen en hoogholtjes werden steeds grotere belemmeringen voor de doorvaart van nieuw gebouwde schepen. Vanaf eind negentiende eeuw verdwijnen de meeste werven dan ook. Zij vestigden zich vooral westwaarts, bij Waterhuizen, waar meer ruimte was. Daarnaast ontstaat in deze periode overal in Europa een fors groeiende middenklasse, die om een eigen woningtype en woonomgeving vraagt. Vanuit deze behoefte werden onder meer de zogenaamde parkwijken ontwikkeld. De nieuwe wijken vonden hun plaats tussen de oude dwarskanalen op het Hoofddiep en vulden de gebieden daartussen op. Deze uitbreidingen zijn het begin van het doorbreken van de lintstructuur. Na 1930 slaat de waardering van het bestaande patroon snel en volledig om, en wordt het lintpatroon van de hoofdkern Hoogezand-Sappemeer doorbroken. In de volgende paragraaf meer over de ontwikkeling van de bebouwing in Hoogezand-Sappemeer. De dorpen in het buitengebied bleven van genoemde ontwikkelingen grotendeels gevrijwaard. Zij zijn landelijk gebleven en nooit erg gegroeid. Ze zijn ook niet zo sterk veranderd. Dat is in cultuurhistorisch opzicht van grote waarde. Wel zijn er meerdere diepen gedempt en hebben er veranderingen in het landschap plaatsgevonden, onder andere door ontwikkelingen in het landbouwbedrijf. Het landelijke karakter is echter behouden.

De laatste jaren vindt een herwaardering plaats van de veenkoloniale structuur. Ook in de planvorming wordt de lintstructuur blijvend gezien als basis voor nieuwe ontwikkelingen, zoals ook in dit, nochtans voornamelijk conserverend, bestemmingsplan zal blijken. Vaarverbindingen krijgen eveneens een nieuwe impuls.

2.1.2 Historische ontwikkeling stedelijke bebouwing

Na opvulling van de bebouwing langs de hoofdkanalen was in de kernen Hoogezand en Sappemeer vanaf eind negentiende eeuw, vanwege de bevolkingsgroei, grote behoefte aan uitbreiding. De beide voormalige gemeenten waren langs het water inmiddels aan elkaar gegroeid en vormden samen de snelst groeiende hoofdkern in de omgeving. Aanvankelijk volgde de uitbreiding in feite het lintpatroon van de veenkoloniën. Midden in een weiland werd een weg aangelegd, en kavels uitgegeven aan particulieren voor woningbouw. Op deze wijze zijn straten als de Wilhelminastraat, Lutherse Kerkstraat en Julianastraat ontstaan. Na verloop van tijd, echter, werden ook de open plekken (ook wel 'kamers' genoemd, op de afbeelding hiernaast goed te zien) tussen de oude dwarskanalen opgevuld.

De ontwikkeling van heel veel wijken, van oudere zoals het Ooster- en Westerpark tot recente zoals het Compagniesterpark, in Hoogezand en Sappemeer is te herleiden tot de invulling van een kamer.

Schematische weergave opvulling gaten in het lint, verdere ontwikkeling lintbebouwing en vervolgens bebouwen van 'kamers'.

In de twintigste eeuw verdwenen, door verschillende oorzaken, de meeste werven langs onder meer het Oude Winschoterdiep. Zij vestigden zich vooral westwaarts, onder meer bij Waterhuizen. Het oude diep werd afgeschreven als hoofdelement. Een nieuw Winschoterdiep werd in de veertiger jaren van de vorige eeuw gegraven, ten noorden van het oude. De ruimte tussen beide kanalen werd vooral opgevuld met woningbouw. Nu er een nieuw Winschoterdiep lag, was demping van het oude diep niet meer dan een logisch vervolg. Grotendeels is het oude diep verdwenen. Maar de structuren en de uitwerking daarvan zijn nog steeds zichtbaar. Het hart van deze structuur noemen we het historische lint. Deze ruimtelijke structuur vormt nog altijd de ruggegraat van Hoogezand-Sappemeer, en is nog steeds leidend voor de ontwikkeling van nieuwe gebieden in de gemeente. De waardering van de historische structuur is in 1996 vastgelegd in het beeldkwaliteitsplan 'Het historische lint'. De kwaliteiten van het hoofdlint zijn toen als het ware beschreven en vastgelegd.

Situatie 1905.

Na de Tweede Wereldoorlog was in Hoogezand en Sappemeer, net als in de rest van Nederland, de woningnood aanzienlijk. Na de oorlog werden eerst de vooroorlogse plannen weer opgepakt. Vanaf het begin van de zestiger jaren werd begonnen met de bouw van grootschalige uitbreidingswijken. Zo ontstonden de wijken Noorderpark, Margrietpark, Spoorstraat-Kieldiep, Gorecht, uitbreiding Foxhol en Zuiderpark. Later volgden Woldwijck, De Dreven, Meerwijck en De Vosholen. Weer later invullocaties als Compagniesterpark, Julianapark en IJsbaan. In de naoorlogse jaren werd steeds meer in zuid, zuidwestelijke richting gebouwd, waardoor het accent minder, we schreven dat hierboven al, op het historisch lint als centrumgebied kwam te liggen. In Gorecht-Oost werd in die tijd het stadshart gerealiseerd. In de naoorlogse periode werd Hoogezand-Sappemeer aangewezen als industrialisatiekern, waardoor een aantal grote buitenlandse bedrijven zich hier onder anderen vestigden. Dit alles maakte dat de gemeente, voorheen een veenkoloniaal dorp, meer en meer de vorm aannam van een plaats met stedelijke ambities. Anno 2011 gaan de discussies over verdere groei in zuidelijke richting, het verder benutten van invullocaties voor woningbouw, herstructurering van verouderde woonwijken en versterking van het stadshart. De diepe economische en financiele crisis maakt evenwel een behoorlijk voorbehoud op daadwerkelijke verwezenlijking van deze projecten.

2.1.3 Het Historische Lint

Het beeldkwaliteitsplan voor het historische lint uit 1996, geeft een beschrijving en een waardering van een aantal ruimtelijke ingrediënten voor wat betreft bebouwing en openbare ruimte. Deze ingrediënten worden van belang geacht voor de identiteit van het lint en Hoogezand-Sappemeer. Het beeldkwaliteitsplan beperkt zich tot de hoofdlijn en wil beslist geen 'blauwdruk' zijn voor concrete ontwikkelingen. Zoals hierboven al aangeduid, was het Oude Winschoterdiep de generator van het patroon van bebouwing, wegen, begroeiing en andere waterlopen. Langs het oude lint, vanaf Martenshoek tot zo'n vijf kilometer verder in oostelijke richting, aan beide uiteinden is nog een restant van het oude diep zichtbaar, bevindt zich veel monumentale- en karakteristieke bebouwing. Aan de noordzijde van het oorspronkelijke diep bevinden zich van oudsher de grotere panden, ten zuiden is de bebouwing kleinschaliger en meer aaneengebouwd. Het beeldkwaliteitsplan onderscheidt langs het lint zo'n tien verschillende deelgebieden. Voor al die deelgebieden is bepaald of voor dat gebied de structuur maatgevend (hoogste waardering van beeldwaarde), een uitgangspunt of veranderbaar is. Aan het beeldkwaliteitsplan is een aantal beeldkaarten toegevoegd. Daarop is, in samengevatte vorm, de informatie over de huidige en de nagestreefde beeldkwaliteit te vinden.