Bestemmingsplan Kleine Dorpskernen Ten Boer

3.8 Woltersum

3.8.1 Ontstaansgeschiedenis

Woltersum ligt in het zuidoosten van de gemeente Ten Boer. Het dorp ligt aan het Eemskanaal en wordt doorkruist door de Woltersumer Ae. In Woltersum is het woord wolt (wold, is bos) te herkennen. Het vermoeden bestaat dat nabij het dorp zandduinen lagen: duinen in de wolden. Daarmee zouden de namen Waldhusum en Waldunum verwant kunnen zijn. Aan de andere kant wordt ook gedacht aan een naamsverbinding: Walter, Waltersheem, Woltersum. Een bijnaam van het dorp was 't ol Egypte, omdat Woltersum vroeger gedurende een lange periode van het jaar alleen over het water bereikbaar was.

Zoals veel dorpen en nederzettingen in de gemeente Ten Boer is ook Woltersum ontstaan op een oeverwal of wierde, om zich tegen het water te kunnen beschermen (grote delen van Groningen liggen onder zeeniveau). Dit gebeurde tussen het jaar 600 en 1000 na Christus. Sinds het aanleggen van de dijken en daarmee het verdringen van de boerderijen uit de oorspronkelijk agrarische kern, werd de woon- en centrumfunctie dominanter en heeft het dorp zich langzaam verder ontwikkeld langs met name de Woltersumer Ae, welke via het Liek End, overgaat in het Lustige Maar. Twee eeuwen later, in de 12e eeuw, kwam er een nieuw godsdienstig elan over West Europa, dat in de tweede helft ook de provincie Groningen bereikte. In die tijd werden veel kloosters gesticht. Echter pas in 1838 werd in Woltersum door de plaatselijke timmerman een Nederlands Hervormde Kerk gebouwd. Deze is nu een rijksmonument.

Behalve veel kloosters kende de gemeente Ten Boer ongeveer negen borgen of steenhuizen. Bij Woltersum stonden de borgen Ackingaheerd en het Glimmershuis. De Ackingaheerd werd in 1415 verwoest, weer opgebouwd en verdween na 1735. Naast het oude borgterrein staat nu de Akkemaheerd, aan de Kollerijweg. Van het Glimmershuis, uit ongeveer de 17e eeuw, is nauwelijks enige herinnering overgebleven. Het enige dat bekend is, is dat het huis in de buurt van de brug gestaan moet hebben. Geen gracht of singel wijst echter meer op de vroegere standplaats.

Tussen 1750 en 1850 was er een periode van betrekkelijke rust waarin ook de bevolkingsgroei vrij gering was. Het dorp bestaat in deze tijd voornamelijk uit lineaire bebouwing langs de Woltesumer Ee en enkele verspreid liggende woningen. Wel is er voldoende draagkracht voor een school en een gasthuis. Het gasthuis, gebouwd in 1708, is echter rond 1960 gesloopt.

In de periode na 1850 vinden er grote veranderingen plaats voor Woltersum. Op 22 oktober 1865 besloten de Staten van Groningen tot 'de aanleg van een groot scheepvaart- en afwateringskanaal van de Oosterhaven te Groningen naar de haven van Delfzijl'. Het Eemskanaal: 26,5 kilometer lang, vier meter diep en op de bodem twaalf tot zestien meter breed. Het graafwerk, 'schop voor schop', was in 1876 gereed, het kanaal telde in totaal 15 bruggen en liep dwars door Woltersum heen. Door deze rigoreuze ingreep werd de zuidelijke hoek van het dorp afgesneden of geamputeerd, zoals ook wel wordt gezegd. Wel werd er over het Eemskanaal een brug gebouwd, waardoor er een doorgaande wegverbinding in stand bleef.

De brug over het Eemskanaal (bron: website Noord Groningen in oude ansichten)

Desondanks behield Woltersum zijn hoofdstructuur en speelde in op de situatie. In de eerste plaats vond er verdere verdichting van de bebouwing langs het water plaats en wordt er in westelijke richting uitgebreid. In deze periode worden ook enkele kleine huizen met een typische driekantige uitbouw en gestucte pilasters gebouwd (zogenaamde krimpjes). Van de oorspronkelijke vijf zijn er nu nog drie in het dorp overgebleven. Ze werden gebouwd door de dorpstimmerman. Verder werd in 1867 de houtzaag-, koren- en pelmolen Fram (= voorwaarts) gebouwd. De molen had via het Lustige Maar een open verbinding met het Damsterdiep. Deze verviel omstreeks 1958, als gevolg van de aanleg van een dam bij het Damsterdiep. Sindsdien is er sprake van 'stilstaand water'. In dezelfde periode werd ook een deel van het Maar gedempt. Een nieuw gegraven kanaal, het zogenaamde Liek End, vormt sindsdien de verbinding tussen de Woltersumer Ae (ook Woltersumer Diepje genoemd) en het Lustige Maar.

De Hoofdweg in Woltersum (bron: website Vrouger)

Rond 1950 vinden wederom ingrijpende veranderingen plaats in Woltersum. Omdat het Eemskanaal inmiddels al niet meer voldeed voor de grote scheepvaart besloten de Provinciale Staten van Groningen in 1948 tot verbreding van het Eemskanaal naar een breedte van 24 meter. Veel bruggen werden opgeheven. In de gemeente Ten Boer waren dit brug 4 van Garmerwolde, brug 5 bij de Washuisterweg in Ten Boer en brug 6 van Woltersum. De verbreding van het kanaal was gereed in 1963. Behalve het opheffen van de brug worden voor dit doel in Woltersum 13 woningen afgebroken. Tevens werd het 'geamputeerde' deel aan de zuidzijde van het kanaal, waaronder een stukje van het dorp Overschild, bij de gemeente Slochteren gevoegd, waardoor de gemeente Ten Boer ongeveer 400 inwoners 'verloor'. Als compensatie voor het verdwijnen van de brug in Woltersum werd er een weg aangelegd langs de noordzijde van het Eemskanaal. 'Als afwateringskanaal heeft het Eemskanaal zijn groot nut bewezen. Maar voor de scheepvaart heeft het geenszins voldaan aan de verwachtingen', concludeerde de provincie bij het 100-jarig bestaan van het kanaal. 'Groningen werd geen tweede Hamburg en Delfzijl geen tweede Altona'.

3.8.2 Ruimtelijke karakteristiek

Ruimtelijk gezien kan Woltersum gekarakteriseerd worden als een landelijk gelegen wierdedorp van het radiaaltype. De overgang tussen de kern en het landschap is vrij abrupt, waardoor het dorp een markant punt in het landschap vormt. De hoofdstructuur van het dorp wordt bepaald door de K.de Boerweg, de Woltersumer Ae, de Kollerijweg en de Hoofdweg. Langs deze wegen staan huizen van één bouwlaag met een kap, met veel variatie in grootte, alhoewel de meeste huizen toch vrij klein overkomen. De kavels zijn over het algemeen vrij klein. Echter, hoe verder men de Kollerijweg afloopt (noordwaarts), hoe groter de kavels worden.

Structuurkaart Woltersum

Met betrekking tot de bebouwing in Woltersum bestaan er grote verschillen in schaal en detaillering.

De lintbebouwing langs de K.de Boerweg en de Kollerijweg bestaat uit boerderijachtige woningen van één laag hoog met een kap. De woningen zijn alle vrijstaand, waarbij de ruimte tussen de woningen relatief groot is. Aan het noordelijk eind van de Kollerijweg (voorbij de K.de Boerweg) wordt deze ruimte nog groter. Zeer typisch zijn de overtuinen aan de K.de Boerweg. Een ander typisch element is dat, doordat de Woltersumer Ae afbuigt, een eilandje is ontstaan. Hierop is de molen Fram gebouwd.

Oude dorpsaanzichten van Woltersum (bron: website Noord Groningen in oude ansichten)

De bebouwing in het dorpscentrum is voor een groot deel gelegen aan de Hoofdweg (tussen de Woltersumer Ae en het kruispunt ter hoogte van de Bijbelgang). Dit deel van de Hoofdweg bestaat eveneens uit vrijstaande woningen. Het zijn geen boerderijachtige woningen, zoals aan de Kollerijweg. Mede door de inrichting van de straat is de sfeer hier dan ook heel anders. Tevens staat de bebouwing, zoals te verwachten is in een 'centrum', dichter op elkaar. Rond de kerk en aan het Kerkpad staat een aantal vrijstaande woningen en een school. Deze bebouwing is zeer divers, zowel in grootte als in functie en kan derhalve niet gekarakteriseerd worden. De woningen aan het Kerkpad komen nog het meest overeen met de woningen aan de Hoofdweg.

Eind jaren vijftig, begin jaren zestig heeft een planmatige uitbreiding plaatsgevonden aan de Dobbestraat (bij de sportvelden). Rond 1980 heeft wederom projectmatige nieuwbouw plaatsgevonden, tussen de kerk en de K.de Boerstraat, aan de Bijbelgang. Het betrof hier uitbreiding en vervanging van de bestaande oude en veelal vervallen woningen langs de Bijbelgang. Uiteindelijk zijn er 17 woningen gerealiseerd, waarvan 14 twee-onder-één-kap woningen en drie vrijstaande woningen. De woningen zijn alle één laag hoog en afgewerkt met een kap. De kappen hebben op de uiteinden een afgeknotte punt; een combinatie van een zadel- en een schilddak.

Bebouwing van cultuurhistorische waarde

Naast haar typische bebouwing heeft Woltersum een aantal cultuurhistorische elementen en een viertal monumenten; de wierde, met daarop de kerk, de molen Fram en sindskort ook de witte betonnen brug over de Woltersumer Ae. De wierde (het terrein rond de kerk) is als monument bestempeld omdat het een wierde is van de 1e en 2e generatie en daardoor nog zeer goed te herkennen.

Het tweede monument, midden op de wierde, is de Nederlands Hervormde Kerk met het kerkhof (Kerkpad 4 ). De kerk werd in 1838 gebouwd door de plaatselijke timmerman. Het is een zaalvormig kerkgebouw met half uitgebouwde oosttoren, met daarop een achthoekige stenen bovenbouw. In de kerk staat een 16e eeuwse beschilderde preekstoel met achterschot en klankbord, vier herenbanken met gesneden bekroningen en een koperen kroon. De 17e eeuwse memoriesteen beeldt een fuut uit. Dit houdt verband met de tijd vóór het graven van het Eemskanaal (1870) toen het moerassige Fivelgebied rondom Woltersum een paar maanden per jaar alleen per boot of per schaats bereikbaar was.

De Nederlands Hervormde Kerk van Woltersum (bron: Kerk van Woltersum Wikipedia)

Het derde monument dat Woltersum rijk is, is de al eerder genoemde houtzaag-, koren- en pelmolen Fram uit 1867 (hetzelfde jaar waarin het Eemskanaal volledig gegraven was) aan de Kollerijweg 5. Het was de enige in productie zijnde houtzaag- en korenmolen van de provincie Groningen en één van de weinige in Nederland. Toen later ook de pelinstallatie in gebruik genomen werd, werd de molen Fram werelduniek. In 1900 kwam naast de molen een stoommachine voor gebruik in windstille perioden. De elektromotor deed zijn intrede in 1922 en verving vanaf 1931 ook de windenergie. Sinds die tijd ging de kwaliteit van de molen door gebrek aan onderhoud sterk achteruit. Onder andere de wieken verdwenen in 1946. De molen is daarna een paar keer gerestaureerd en is later op last van de provincie weer in geheel oude staat gebracht. De molen wordt nu gerund door vrijwillige molenaars en is toegankelijk voor publiek.

De molen Fram in Woltersum (bron: website Vrouger)

Tot slot het vierde monument van Woltersum: de witte betonnen brug over de Woltersumer Ae. De brug is gebouwd in 1929 en behoort qua architectuur tot de Amsterdamse School; een bouwstijl die toen veel toegepast werd, maar over het algemeen niet in kleinere dorpen.

De brug over de Woltersumer Ae (bron: website Rijksmonumenten.nl)

Naast haar markante gebouwen en haar wierde heeft Woltersum tevens een aantal zogenaamde 'karakteristieke open ruimten'. In Woltersum zijn dit in de eerste plaats de opvallende overtuinen bij de woningen langs de Woltersumer Ae. Voorts de tuin van de pastorie van de Nederlands Hervormde Kerk, de appelhof grenzend aan het sportterrein, het open terrein bij het kruispunt Hoofdweg-Bijbelgang-Kerkpad-Dobbestraat en de agrarische percelen aan de west- en zuidzijde van het dorp. Bebouwing van deze open ruimten betekent dat het beeld en de beleving van Woltersum zoals het nu is, aangetast zou worden. Hetzelfde geldt voor de 'gave dorpsranden' in Woltersum: de Kollerijweg en de K.de Boerstraat ter hoogte van de sportvelden.

Aan de westkant van het dorp ligt de begraafplaats. Deze is aangelegd in 1924 en heeft nog een authentiek opslaghuisje. De toegangslaan is nog geheel intact.

3.8.3 Functionele karakteristiek

Woltersum is voor de dagelijkse goederen en voorzieningen aangewezen op Ten Boer en Groningen. In het dorp zijn onder andere een café, een bouwbedrijf, een aantal ambachtelijke bedrijven en twee agrarische bedrijven gelegen. Daarnaast heeft Woltersum enkele openbare voorzieningen. Dit betreft een kerk, een school, een dorpshuis en een begraafplaats.