Udenhout beschermd dorpsgezicht

2.2 Ruimtelijke structuur

In de ruimtelijke structuur van het plangebied, de kern van Udenhout, is de geschiedenis van het dorp als boshoevennederzetting nog altijd goed afleesbaar. Kenmerkend hiervoor is de heldere opzet met relatief brede straten begeleid door laanbeplanting, en aansluitend de brede en vooral diepe percelen. De bebouwing bestaat grotendeels uit vrijstaande, veelal éénlaagse woonhuizen. De ruimtes tussen de gebouwen verschaffen telkens doorzichten naar de achtergelegen terreinen en landschap.

De beleving van de aanwezige ruimtelijke structuur wordt mede bepaald door de achterliggende gebieden. De noordwestzijde van de Groenstraat grenst aan het buitengebied. De openingen tussen de gebouwen door vormen doorkijkjes naar een open landschap. De zuidoostzijde van de Groenstraat grenst aan nieuwbouwwijken van de jaren zestig en zeventig van de twintigste eeuw. Daarom is het veel minder open van karakter, evenals beide zijden van de Kreitenmolenstraat, de Slimstraat en het zuidwestelijke deel van de Schoorstraat. Langs de noordoostzijde van de Schoorstraat loopt de grens langs het landgoed van de historische buitenplaats De Strijdhoef, dat ook een open groen karakter heeft.

Daar waar de oorspronkelijke lijnvormige nederzetting (Groenstraat-Slimstraat) werd doorkruist door wegen (de voorlopers van de huidige Kreitenmolenstraat en Schoorstraat), ligt het centrale kruispunt van het dorp. De bebouwing rondom dit kruispunt is meer intensief, waarbij de openheid in de bebouwingstructuur (deels) verdwijnt. Hier bevinden zich ook enkele grote percelen met afwijkende bebouwing zoals het voormalige raadhuis, de kerk met pastorie en kerkhof en Huize Vincentius. Het gaat hier om volumineuze bouwwerken met de eigen typische verschijningsvormen. Andere afwijkende elementen in de ruimtelijke structuur zijn Park ter Roomley aan de Kreitenmolenstraat dat ligt aan de stroom die daar loopt, het perceel van de houtzagerij, eveneens aan de Kreitenmolenstraat, en de concentratie grootschalige bedrijfsbebouwing waar tegenwoordig ook detailhandel /PDV is gehuisvest nabij het kruispunt van de Kreitenmolenstraat en het spoor.

De ruimtelijke structuur van het dorp wordt mede bepaald door belangrijke groenstructuren. Naast de laanbeplanting in de openbare ruimte hebben daar de veelal ruime groene voortuinen en de hagen er omheen een belangrijk rol bij.

Ruimtelijke structuur: specifieke kenmerken per straat

Groenstraat

De Groenstraat heeft een zeer groen en landelijk/agrarisch karakter. Deze straat is aan te merken als het best bewaarde deel van de oorspronkelijke boshoevennederzetting. De oorspronkelijke ruimtelijke structuur is nog evident met de vele boerderijen die op de kop van de vaak brede en heel diepe percelen staan. Vrijwel alle bebouwing is vrijstaand, veelal éénlaags met kappen evenwijdig aan de weg. De rooilijn aan de straatzijde is eenduidig, dus op dezelfde afstand van de weg. Dit ritmische straatbeeld straalt rust en eenheid uit. Achter de bebouwing aan de noordwest zijde van de straat ligt een nog grotendeels open akkergebied met van oorsprong zeer lange percelen, gescheiden door stegen, houtwallen en hagen.

Het deel nabij de centraal kruising van het dorp, waar zich uiteindelijk het hart van de nederzetting had gevormd, is in de loop van de twintigste eeuw enigszins verstedelijkt. Hier staan enkele tweelaagse woonhuizen uit de periode 1900-1940. Daarentegen neemt de bebouwingsdichtheid af naar het buitengebied toe.

Slimstraat

Oorspronkelijk zal de Slimstraat qua structuur en bebouwing identiek zijn geweest aan de Groenstraat. Behield de Groenstraat echter het overwegend landelijke karakter, de Slimstraat heeft zich verstedelijkt en ontwikkeld tot het centrum van het dorp, hetgeen gevolgen voor de ruimtelijke structuur met zich meebracht. In de loop der tijd werden namelijk in dit deel van de kom relatief grote bouwvolumes opgericht namelijk kerk, raadhuis, pastorie, klooster, school en tweelaagse herenhuizen. Deze kwamen elders in het dorp niet voor. Daarnaast vestigden zich hier winkels waarbij de bebouwing minder voorruimte kreeg.

Tegenwoordig zijn in de straat twee deelgebieden te herkennen. Het noordelijke gedeelte van deze straat, vanaf de centrale kruising tot aan de kruising met de Van Heeswijkstraat, is nog herkenbaar als het bestuurlijke en religieuze centrum van het dorp door grote bouwvolumes en afwisseling in de voorgevelrooilijnen. Tevens is het straatprofiel wat smaller en steniger, omdat de ruimte tussen de rijbaan en de voorgevel van de bebouwing vaak ten behoeve van parkeren verhard werd. Het straatbeeld wordt tegelijkertijd verzacht door de aanwezigheid van bomen die in de verharding staan. Daarnaast staan voor de kerk en de pastorie enkele oude kastanjes en voor het klooster en een aantal huizen staan oude lindebomen.

In de rest van de straat, richting buitengebied, wordt het straatprofiel ruimer, de bebouwing kleinschaliger en de bebouwingsdichtheid lager als overgang naar het open landschap.

Kreitenmolenstraat

De huidige bebouwingsstructuur weerspiegelt de ontstaansgeschiedenis van de Kreitenmolenstraat als een lint vanaf de oorspronkelijke boshoevennederzetting (Groenstraat-Slimstraat) richting Creytenmole. De bebouwing vlakbij het centrale kruispunt ging namelijk over in een meer verspreide bebouwingsstructuur tot aan het beekdal van Park ter Roomley, voortgezet in oostelijke richting na de aanleg van de rijksweg (1826) en de spoorlijn met stationshalte (1881).

De bebouwing bestaat in het gedeelte tussen het centrale kruispunt en de Sportlaan voornamelijk uit woonhuizen uit de periode 1880-1920, veelal eenlaags. De diepe percelen, met name aan de noordzijde van de straat, worden gekenmerkt door 'bebouwing in twee linies': achter de woonhuizen aan de straat bevinden zich grotere (bedrijfs)hallen. De latere bebouwing, tussen de Sportlaan en het spoor, dat voornamelijk uit het Interbellum dateert, bestaat doorgaans uit woonhuizen van twee lagen en een kap.

Kenmerkend voor de ruimtelijke structuur van deze straat is de aanwezigheid van bedrijventerreinen. Ter hoogte van de Zeshoevenstraat ligt het grote, open terrein van een houthandel en nabij de spoorlijn staat de relatief forse bedrijfsbebouwing van de (voormalige) lokale boerenbond. Deze bedrijven werden buiten de toenmalige grens van het dorp opgericht maar kwamen door latere uitbreidingen binnen de kom te liggen. Zowel deze bedrijventerreinen als het Park ter Roomleij in het vroegere beekdal van de gelijknamige waterloop vormen als grootschalige elementen een onderbreking van de fijnmazige bebouwingsstructuur van de straat.

Vanwege de aanwezige commerciële functies zijn langs de Kreitenmolenstraat, voornamelijk nabij het centrale kruispunt, meerdere voortuinen verdwenen om plaats te maken voor parkeren. Met de herinrichting van de straat wordt getracht het groene karakter te versterken door het planten van nieuwe bomen en het bevorderen van hagen om de voortuinen heen.

Schoorstraat

De Schoorstraat is van oorsprong een pad dat naar het noordwesten voerde en maakte geen deel uit van de historische bebouwingslinten in de nederzetting. Daardoor heeft de straat een geheel eigen karakteristiek gekregen. De Schoorstraat is breder dan de overige straten en maar spaarzaam bebouwd. Hier gaat de bebouwde kom over in een landelijke buitengebied. Richting buitengebied neemt de breedte van de percelen toe en de bebouwingsdichtheid af.

Door de bouw van Huize Vincentius aan de noordzijde ontstond aan die zijde van de Schoorstraat een specifiek beeld met een forse bebouwing parallel aan de weg. Met name achter die gebouwen is door aanleg van lanen en beplanting een bijzonder overgang naar het buitengebied gerealiseerd. Afgezien van het blok aan de straat is de bebouwingsdichtheid nog laag en heeft het gebied door de groene elementen en de zichtlijnen een nog grotendeels open, groen karakter. Het sluit aan op de groene landerijen van het aangrenzende landgoed De Strijdhoef, dat zich buiten het plangebied bevindt.

De bestaande bebouwing aan de zuidzijde van de straat is schaars, met de rooilijn ver naar achteren en afgewisseld door grote, onbebouwde percelen groen.