Spangen

3.4 Cultuurhistorische Verkenning

3.4.1 Wijk voor nieuwe bewoners

Spangen is een wijk met een hoge cultuurhistorische waarde. Het was in Rotterdam de eerste planmatige woningbouw die op grote schaal werd gerealiseerd.

De stadswijk, een monumentale wijk opgebouwd uit bouwblokken, ligt ingeklemd tussen de Delfshavense Schie, de Mathenesserweg, de Spaanse bocht en de Horváthweg/Spoorweg. Dit gebied, de Spangensche polder van 18 ha groot, werd in 1914 door de stad Rotterdam gekocht, met de bedoeling er arbeiders- en middenstandswoningen te realiseren voor de grote groepen nieuwe bewoners die de stad binnenstroomden als gevolg van de expansie van de Rotterdamse haven. Omdat niet alle gronden ten westen van Rotterdam in eigendom van de gemeente was (zoals het grondgebied wat nu het Nieuwe Westen is), maar de Spangense polder wel, werd hier een nieuwe wijk aangelegd die in eerste instantie niet direct aansloot op de bestaande stad. De ligging tussen de Schie in het westen, de verhoogde Mathenesserdijk in het zuiden, de op een dijk gelegen spoorweg in het oosten die afboog naar het noorden, maakte dat de wijk enigszins besloten kwam te liggen.

3.4.2 Stedenbouwkundig plan en bouwvoorschriften

De stedenbouwkundige P. Verhagen (van 1913 tot 1916 in gemeentelijke dienst) maakt het stedenbouwkundig plan voor Spangen. Verhagens aanpak kenmerkt zich door een planmatige aanpak en zeer zorgvuldige uitwerking van het stedenbouwkundig ontwerp: een helder stratenpatroon in een omsloten gebied met een duidelijke symmetrie en hiërarchie.

Het bouwblok is ingezet om de ruimte te maken en om eenheid in het architectonisch beeld tot stand te brengen. De grond werd bloksgewijs uitgegeven, vergezeld van bouwvoorschriften over rooilijnen, nokhoogte, lengte van de bouwblokken en dergelijke. Daarmee ontwierp Verhagen niet de bouwblokken zelf, maar de ruimte. Het stedenbouwkundig plan en de bebouwing zijn dus onlosmakelijk met elkaar verbonden.

3.4.3 Proeftuin van woningbouw

De uitvoering van het plan van Verhagen liet eigenlijk tot 1918 op zich wachten. Pas met de oprichting van de gemeentelijke Woningdienst was er genoeg slagkracht om tot realisatie van het plan over te gaan.

Door ir. A. Plate, directeur van de Gemeentelijke Woningdienst, werd een architectenkeuze gemaakt voor de invulling van de bouwblokken. J.J.P. Oud, Granpré Molière en Verhagen, P.G. Buskens, Meischke en Schmidt, M. Brinkman en Van Wijngaarden - inmiddels de grote namen in de boeken over architectuurgeschiedenis - werden geselecteerd om de meeste bouwblokken te ontwerpen. Zo werd Spangen een 'proeftuin' voor woningbouw. De architecten experimenteerden met verschillende typen bouwblok, varieerden met de inrichting van de openbare ruimte en het thema collectiviteit binnen en rond het bouwblok, en speelden met vorm en detaillering in de architectuur.

3.4.4 Waarde cultuurhistorie

Sleutelbegrippen in Spangen zijn hiërarchie, oriëntatie en monumentaliteit. Het stelsel van openbare ruimtes is hiërarchisch georganiseerd: aan de voet van de dijk ligt een centrale ruimte, de foyer van het P.C. Hooftplein met monumentale kopgebouwen; van hieruit loopt in de vorm van de Huygensstraat de hoofdas, die aansluit op de secundaire route Bilderijk- en Da Costastraat, welke aansluit op de tertiaire ringweg bestaande uit de Van Lennepstraat-Spartastraat-Nicolaas Beetsstraat.

Spangen wordt gekenmerkt door monumentale bouwblokken en straatwanden. Deze bouwblokken en straatwanden werken als modules waaruit de wijk is opgebouwd. Daarbij werd bijzondere aandacht besteed aan de geleding van gevels, de detaillering van toegangspartijen en hoeken, als ook voortuinen.

Groen is een integraal deel van het stedenbouwkundig ontwerp. De voortuinen, maar ook pleintjes en boombeplanting maken een belangrijk onderdeel uit van het stedenbouwkundig plan. Ook de Mathenesserdijk, beplant met monumentale bomen en heesters, en de Poldersloot langs de Spaansebocht, beplant met treurwilgen, en het plein aan het eind van de Bilderdijkstraat ter hoogte van de Spaansebocht beplant met platanen, zijn belangrijke groene structuren in het gebied.

In Rotterdam is een groot aantal objecten te vinden die geen status hebben als gemeentelijk monument, maar wel van cultuurhistorische waarde zijn omdat deze objecten karakteristiek voor de stad of een wijk zijn: de zogenaamde Beeldbepalende Objecten. Ook heeft Rotterdam cultuurhistorisch waardevolle gevelwanden. Beeldbepalende objecten en gevelwanden hebben geen juridische status op grond van de Monumentenwet 1988 en de Monumentenverordening Rotterdam 2010.

Door middel van de Cultuurhistorische Verkenning zijn beeldbepalende objecten en waardevolle ensembles in kaart gebracht voor het gebied Spangen. Het bestemmingsplan regelt niet de bescherming van rijksmonumenten en gemeentelijke monumenten. Beeldbepalende objecten (BO) en Beeldbepalende gevelwanden (BG) krijgen bescherming door het bestemmingsplan.

Openbare ruimte en groenstructuur

Gezien de ruimtelijke kwaliteit zal voor de openbare ruimten aan de Mathenesserdijk, de Spaansebocht, de tuinen in het Justus van Effenblok (gebaseerd op de status van Rijksmonument), het PC Hooftplein, de voortuinen aan de de Huygensstraat een aanlegvergunning gelden.

In het belang van de waardevolle structuur van de gebieden aangeduid met "Waarde - Cultuurhistorie - 1" is het verboden zonder of in afwijking van een schriftelijke vergunning van burgemeester en wethouders werken of werkzaamheden uit te voeren: als het verharden, of terrein meer dan 0,5 meter op te hogen of af te graven binnen de bestemming: 'Groen' en 'Tuin', wegwerkzaamheden uit te voeren die het bestaande wegprofiel kunnen aantasten op voor 'Verkeer - Verblijfsgebied' bestemde gronden, het op de mede voor 'Water' bestemde gronden, waterlopen te dempen of waterlopen om te leggen, voortuinen van gebouwen te verharden of terrein meer dan 0,5 meter op te hogen of te ontgraven.

Afbeelding waarop aangegeven dat voor de tuinen aan de Huygensstraat de Spartastraat de Brederodestraat en het P.C. Hooftplein een aanlegvergunning geldt.

De zogenaamde ensembles, een samenhang van meerdere bouwblokken die in een vergelijkbare architectuur werden ontworpen, vormen samen buurtjes. Spangen is opgebouwd uit vijftien van deze ensembles. Deze ensembles vormen buurtjes of straatwanden die in onderlinge samenhang de ruimte maken.

Beeldbepalende objecten

Binnen de verschillende ensembles zijn nog beeldbepalende objecten te benoemen. Deze bouwblokken representeren samen met de rijks- en gemeentelijke monumenten de Spangense architectuur. De waardering van de beeldbepalende objecten voegt zich daarnaast binnen de kaart met de ensembles. Dat wil zeggen dat de gewaardeerde beeldbepalende objecten altijd recht doen aan de begrenzing van de 15 verschillende ensembles.

nr.				complex	adres	status
1.				woongebouw de Vlinder	Huygensstraat 3-31 en 4-32 Spartastraat 102-120 en 78-96 Spiegelstraat 3-31 Coornhertstraat 4-32 Brederostraat 101-113 en 77-97	GM
2.				woongebouw Justus van Effen	Justus van Effenstraat 1-171	RM
3.				woningen met bedrijfsruimten	Mathenesserdijk 108-132	RM
4.				woningbouw	Mathenesserhof 1-32	GM
.5				Mariaschool	Schaepmanstraat 76 Mathenesserstraat 73 Taandersplein 143	BO
6.				Spartastadion	Spartastraat 5, 7	RM
7.				woningbouw en woningbouw met winkels	Mathenesserdijk 17 Mathenesserdijk 259-267 Mathenesserweg 1-181 Mathenesserweg 197-217 Marconiplein 1-6	BO
8.				woningbouw en woningbouw met winkels	Mathenesserdijk 6-40 Bellamystraat 2-6 Betje Wolfstraat 20-180 Van Lennepstraat 254-280	BO
9.				woningbouw	Aagje Dekenstraat 1-39 Bellamystraat 12-64	BO
10.				woningbouw	Bellamystraat 15-165	BO
11.				woningbouw	Vosmaerstraat 54-66 Multatulistraat 68 PC Hooftplein 210 en 13-20 Mathenesserdijk 42-90	BO
12.				woningbouw	PC Hooftplein 10, 11, 12 Multatulistraat 41-51 Da Costastraat 110-240	BO
13.				woningbouw	Da Costastraat 153-251	BO
14.				woningbouw	Bilderdijkstraat 235-323 Spaansebocht 49, 50 Van Lennepstraat 49	BO
15.				woningbouw	Bilderdijkstraat 242-328 Spaansebocht 51, 52 Van Lennepstraat 51-57	BO
16.				schoolgebouw	Van Lennepstraat 17 Roemer Visscherstraat 32	BO
17.				schoolgebouw	Bilderdijkstraat 322	BO
18.				schoolgebouw	Potgieterstraat 37 Van Lennepstraat 59	BO
19.				schoolgebouw	Borgerstraat 8	BO
20.				schoolgebouw	Busken Huetstraat 17	BO

• RM = Rijksmonument
• GM = Gemeentelijk Monument
• BO = Beeldbepalend Object

In het bestemmingsplan zijn de beeldbepalende objecten (BO) bestemd met een dubbelbestemming "Waarde - Cultuurhistorie - 2". Daarin is aangegeven dat het verboden is om zonder of in afwijking van een schriftelijke vergunning van B&W bouwwerken geheel of gedeeltelijk te slopen. Er zijn uitzonderingen op het verbod. Zo kan toch vergunning worden verleend als er sprake is van zwaarwegende maatschappelijke, technische, dan wel economische overwegingen. Dan nog dient bij nieuwbouw rekening te worden gehouden met de cultuurhistorische waarden. En alvorens B&W beslist op de vergunningaanvraag winnen zij het advies in van de commissie voor Welstand en Monumenten.