Zeeheldenkwartier 2010

2.1 Ontstaansgeschiedenis

Het Zeeheldenkwartier is tussen omstreeks 1868 en 1890 aangelegd en bebouwd in een voormalige veenpolder, 't Kleine Veentje. De Laan van Meerdervoort vormt de scheiding tussen het veen en de zandgronden. Het Zeeheldenkwartier is uitgelegd volgens verscheidene particuliere uitbreidingsplannen. De wijk wordt gekenmerkt door een recht stratenpatroon met een hoge bebouwingsdichtheid. De overwegend noord-zuid georiënteerde straten volgen grotendeels het oude verkavelingspatroon van sloten en wegen. Afwijkend van dit rechte patroon zijn de kromming in de Hugo de Grootstraat en de flauwe kromming van de van Speijkstraat.

De wijk heeft twee pleinen: het ovaalvormig Anna Paulownaplein en het grotere ronde Prins Hendrikplein. Hoewel deze pleinen en het Plein 1813 (buiten het plangebied gelegen in Willemspark) nagenoeg op een lijn liggen, zijn ze niet rechtstreeks met elkaar verbonden.

Behoudens de brede straten langs de randen is de uitleg van het deel tussen de Zeestraat en Zoutmanstraat waar over het algemeen huizen voor de (hogere) middenstand werden gebouwd, voor wat betreft het stratenpatroon en straatprofiel niet wezenlijk verschillend van de overige uitleg met meer eenvoudige bebouwing voor de lagere middenklasse. Hier komt het beneden- en bovenhuis veelvuldig voor, en zijn de binnenterreinen minder ruim van opzet. De wijk is een aantal op binnenterreinen gelegen hofjes rijk.

Het Zeeheldenkwartier heeft een stenig karakter door het vrijwel ontbreken van voortuinen. De groenvoorziening is beperkt tot de plantsoentjes van de twee pleinen, en de wijk wordt getypeerd door relatief smalle en lange rechte straten met gesloten bouwblokken.

Een kenmerk van het Zeeheldenkwartier was het grote aantal winkels op de afgeschuinde hoeken van de gesloten bouwblokken. De winkels zijn voor een groot deel verdwenen.

Vóór de aanleg van de wijk was aan het begin van de Zeestraat bij het Scheveningse Veer en aan de Toussaintkade al enige bebouwing aanwezig. De bebouwing aan de Toussaintkade is in het laatste kwart van de 19de eeuw vrijwel geheel vervangen.

Omstreeks 1876 werd begonnen met de aanleg van de Elandstraat tussen de Toussaintkade en de Hemsterhuisstraat, waardoor de Elandgracht moest worden gedempt. Rond 1900 werd deze straat verlengd tot aan de Waldeck Pyrmontkade. De 19de-eeuwse uitleg was hiermee voltooid. In 1917 volgde nog de aanleg van de Chrispijnstraat met de bouw van sociale woningen die aanmerkelijk lager zijn dan de rest van de bebouwing in de wijk.

De bebouwing aan de noordzijde van de Elandstraat is niet overal aaneengesloten. Met name in het deel tussen de Hemsterhuisstraat en Waldeck Pyrmontkade, waar de Elandsgracht pas rond 1900 werd gedempt (en Elandstraat werd genoemd), grenzen een aantal erven en achterbouwsels behorende bij de percelen aan de Witte de Withstraat, direct aan de Elandstraat.

Behalve de nieuw- en verbouw voor de detailhandel kent de wijk ook kleine vooroorlogse kantoren, banken en instellingen. Zo werden in 1909 en 1914 twee bankgebouwen op de hoeken van het Prins Hendrikplein en Prins Hendrikstraat gebouwd.

De sloop van huizen ten behoeve van grootschalige kantoren begon in de loop van de jaren twintig aan de Kortenaerkade met de bouw van twee kantoren voor de Centrale Directie der PTT en een gebouw voor een verzekeringsmaatschappij. Dit laatste gebouw is in de jaren zeventig van de 20ste eeuw vervangen door het huidige kantoorgebouw.

Een belangrijke ingreep in de wijk is de diagonaal van de Vondelstraat uit 1927. Voor deze verkeersdoorbraak volgens het uitbreidingsplan van Berlage werd een deel van de Dichtersbuurt gesloopt. Hier zijn in vier lagen appartementen gebouwd.

Met name in het gebied ten westen van de lijn Vondelstraat-Zoutmanstraat gingen de panden de laatste vijftig jaren in kwaliteit sterk achteruit. Achterstallig onderhoud en verzakkingen door de slappe veengrond waren de oorzaken. De meeste stadsvernieuwingsprojecten in de vorm van nieuwbouw zijn uitgevoerd in het gebied omsloten door de Prins Hendrikstraat, Zoutmanstraat, Hemsterhuisstraat, Veenkade en Waldeck Pyrmontkade. In de andere delen van de wijk ligt de nadruk meer op renovatie.

Bij de nieuwbouw zijn soms binnen de lange bouwblokken doorbraken gemaakt ten behoeve van meer openbare ruimte.

De driehoek Anna Paulownastraat-Scheveningseweg-Laan van Meerdervoort en de oneven zijde van de Laan van Meerdervoort vormen historisch gezien een onderdeel van de laat 19de eeuwse uitleg van het Zeeheldenkwartier en de Archipelbuurt.

Bijzondere oude gebouwen in de wijk zijn de kerk aan de Elandstraat, het complex van het voormalige diaconessenziekenhuis Bronovo aan de Laan van Meerdervoort, de voormalige HBS aan de Waldeck Pyrmontkade, en het flatgebouw Oldenhove aan de Laan van Meerdervoort.

Nieuwe gebouwen zijn het kantoor Laan van Meerdervoort 70, het bejaardencomplex op de hoek Tasmanstraat-Laan van Meerdervoort, de bebouwing op de hoek Van Speijkstraat-Waldeck Pyrmontkade, het appartementencomplex aan het Piet Heinplein en de supermarkt met parkeervoorzieningen tussen de Zorgvlietstraat en de Hemsterhuisstraat

Vanaf de eeuwwisseling hebben geleidelijk veranderingen plaatsgevonden. De Piet Heinstraat, Witte de Withstraat, Zoutmanstraat, Prins Hendrikstraat en (in mindere mate) de Anna Paulownastraat ontwikkelden zich tot belangrijke winkelstraten. Na een periode van neergang vanaf 1960 is voor deze straten als aaneengesloten winkelgebied (met uitzondering van de Witte de Withstraat en Anna Paulownastraat) inmiddels een kentering ten goede ingetreden.

[Bron: Monumenten Inventarisatie Project (MIP) 1850-1940, gemeente Den Haag, en Haags gemeentearchief, Historie Zeeheldenkwartier op de Haagse gemeentesite]