Dorpsgebied Stellendam en Havenhoofd 2011

3.1 Ontstaansgeschiedenis

Landschappelijke ontwikkeling

Het huidige eiland Goeree–Overflakkee bestond vroeger uit meerdere ingepolderde eilanden en de duinen van het eiland Westvoorne. Nadien zijn door verdere inpoldering van de bij deze eilanden aanslibbende gronden (aanwassen) de eilanden aan elkaar gegroeid. Daarbij werd in 1751 Westvoorne met het oostelijk gelegen Overflakkee verbonden door de ongeveer 5 km lange Statendam.

De oorspronkelijke eilanden zijn herkenbaar door de min of meer afgeronde tot ovale basisvorm, slingerende dijken met eventuele doorbraakkolken, de lagere ligging ten opzichte van de jongere polders en de mozaïekachtige polderverkaveling. In het oostelijk deel van Goeree–Overflakkee betreffen het de Oudelandsche polder (Ooltgensplaat), Polder Oudeland (bij Oude Tonge), Oudelandsche Polder (Sommelsdijk en Middelharnis), Polder van Dirksland (Dirksland). In het westelijk deel van Goeree–Overflakkee vormde de duinstreek de basis voor de eilandvorming waardoor de oude eilanden hier als schiereilanden tegen de duinen zijn aangevleid: Oude Oostdijksche Polder (bij Goedereede), het Oude Land van Diependorst (bij Ouddorp) en de Oude Nieuwlandsche Polder (eveneens bij Ouddorp). Veel van deze eilanden (maar ook enkele van iets latere datum) zijn ook herkenbaar in hun naamgeving. De jongere polders hebben veelal een dijkenpatroon met langere rechtstanden en een meer langwerpig verkavelingspatroon.

De kern Stellendam ligt in een van de smalste en laatst op de zee gewonnen delen van het eiland Goeree-Overflakkee. In het verleden is enkele malen vergeefs getracht hier een nederzetting te stichten. Het huidige dorp vindt zijn oorsprong rond het jaar 1782.

De relatief late inpoldering van de hier aanwezige gronden kenmerkt zich door een rastervormige polderverkaveling die zich duidelijk onderscheidt van de meer mozaïekachtige verkavelingen in de aangrenzende delen. Kenmerkend voor de late inpoldering zijn ook de kaarsrechte soms zigzaggende dijkpatronen aan de zijde van het destijds aanwezige Goedereesche Gat en het Zuiderdiep (de Buitendijk en Oudendijk) en aan de zijde van de Grevelingen (de Damdijk) en het stelsel van parallel gelegen polderwegen zoals de Langeweg en Plaatweg. Haaks op deze structuurlijnen liggen meerdere relatief korte verbindende polderwegen (zoals de Stelleweg, Halsweg en de huidige Voorstraat (eertijds Dorpsweg). Deze wegen liggen op een ongeveer even grote afstand uit elkaar (circa 1.400 m).

Figuur 3.1 Historische situatie Stellendam (1868)

Dorpsvorming

In Stellendam heeft de voor de kerkring–voorstraatdorpen kenmerkende hiërarchische ordening van traditionele structuurelementen zich niet volledig ontwikkeld. Het principe van voor- en achterstraten is echter wel herkenbaar in de aanwezigheid van de Dorpstraat, Meester Iman Caustraat en de Bosschieterstraat, maar de oorspronkelijke dorpskerk staat niet aan het einde van de Dorpstraat maar halverwege aan de noordwestzijde van de Bosschieterstraat.

Opvallend aan de huidige stedenbouwkundige structuur van Stellendam is het rastervormige stratenpatroon.

De oude kern van Stellendam ontwikkelde zich tussen de Langeweg en de Eendrachtsdijk aan de Voorstraat, aan de twee flankerende straten Meester Iman Caustraat en de Bosschieterstraat en enige tijd later aan de eveneens parallel gelegen Nieuweweg. De bebouwing aan deze straten bestaat overwegend uit dicht opeen gebouwde vrijstaande woningen (voor het merendeel onder dwarskap) en twee-onder–een-kapwoningen. Plaatselijk komen ook nog dorpsboerderijen voor. Aan de Dorpsstraat staan echter ook veel rijenwoningen en zijn de woningen overwegend gebouwd onder langskap. Aan de Nieuweweg komen voornamelijk vrijstaande woningen voor die nagenoeg allemaal zijn gebouwd onder dwarskap.

De kern Stellendam heeft zich in de 20e eeuw uitgebreid aan de overzijde van de Eendrachtsdijk, namelijk langs het Spuipad en de kade. De bebouwing bestaat hier vooral uit vrijstaand gebouwde woningen in één of anderhalve bouwlaag onder dwars– of langskap.

Figuur 3.2 Molenkade

Na de Tweede Wereldoorlog heeft Stellendam zich vooral in noordwestelijke richting uitgebreid op basis van een bij het polderlandschap aansluitend stramien van de haaks op de Langeweg gelegen Brielsestraat en de Koning Haakonstraat/Haagsestraat/Meidoornstraat. Deze langgerekte straten zorgen voor een sterke interne geleding van de stedenbouwkundige structuur van Stellendam en worden onderling gekoppeld door enkele dwarsstraten (Eendrachtsweg, Schoolstraat, Prinses Marijkestraat en Azaleastraat). De aan deze straten gebouwde woningen zijn minder eenduidig op de straat georiënteerd. De tussengelegen buurten worden ontsloten door een stelsel van korte haaks op elkaar gelegen rechte en verspringende of bajonetvormige woonstraten. De woonbebouwing in deze naoorlogse woonbuurten bestaat voor het merendeel uit eengezinsrijenwoningen in twee lagen onder kap. In de zuidwestrand (zone tussen de Langeweg en de Azaleastraat), ten zuidoosten en zuidwesten van de voormalige MAVO en in de omgeving van de Keijzerstraat, bestaat de bebouwing echter overwegend uit vrijstaande en twee-onder-een-kapwoningen. De Schoolstraat neemt binnen de naoorlogse uitbreidingen een bijzondere plaats in. Daarbij is sprake van een zekere ruimtelijk–functionele relatie met de Voorstraat. De straat loopt direct door naar de Voorstraat en van daaraf naar de meester Iman Caustraat en vormt daarmee een schakel tussen het historische en het rond het Oranjeplein gelegen nieuwe winkelcentrum van Stellendam. Tevens liggen er maatschappelijke voorzieningen aan of nabij de Schoolstraat (zoals scholen respectievelijk de Nederlands Hervormde Kerk). Ook vormt deze straat samen met de Langeweg een directe verbinding met het Stellebos.

Het bebouwingspatroon langs de Schoolstraat wordt – in vergelijking met de Voorstraat en omgeving – sterk bepaald door de aanwezigheid van veelal grotere gebouwvolumes. Deze – tussen delen met reguliere woningen gelegen – volumes kenmerken zich door een beduidend minder kleinschalige en minder verfijnde architectonische uitstraling. Door de afwisseling van delen met woningen en voorzieningen is er sprake van een zekere herkenbare karakteristiek van de zich als een 'nieuwe centrumstrook' ontwikkelende Schoolstraat. In de stedenbouwkundige structuur van Stellendam is sprake van een duidelijk onderscheid tussen het historisch deel van Stellendam met als belangrijkste straat de Voorstraat en het 20e eeuwse Stellendam waarbij de Schoolstraat als belangrijkste straat wordt aangemerkt. De omgeving van de Voorstraat en Meester Iman Caustraat bezit nog veel verspreide detailhandel, bedrijvigheid en enige horeca en dienstverlening; de Bosschieterstraat vooral maatschappelijke voorzieningen: kerken, verenigingsgebouw en jeugdgebouw. De Schoolstraat biedt vooral ruimte aan de grotere gebouwen zoals enkele scholen en het winkelcentrum (Oranjeplein).

De meest recente dorpsuitbreiding ligt ten zuiden van de kruising van de Voorstraat en de Langeweg. De woonbuurt bestaat uit een centraal gelegen cluster met rijenwoningen rond twee groen- en speelplekken en uit een randzone met vrijstaande en twee- onder-een-kapwoningen.

Het buurtschap Havenhoofd is ontstaan aan de uitmonding van het kanaal vanuit de stad Goedereede op het Haringvliet (nu – na de afsluiting van het Haringvliet – Zuiderdiep), ongeveer 2 km ten noordoosten van Goedereede en kent 120 huishoudens met 360 inwoners. De kern strekt zich uit aan de noordwestzijde van het kanaal, langs het Haveneind en de hier haaks op gelegen Breenstraat en Blauwe Distelstraat. Mede doordat het buurtschap zich langgerekt uitstrekt langs het natuurreservaat De Kwade Hoek, is er sprake van een bijzondere en geheel eigen ligging van Havenhoofd op het eiland Goeree-Overflakkee.

Het buurtschap is ontstaan in het begin van de 19e eeuw, toen Goedereede door aanslibbing en inpoldering van gronden te ver van het Haringvliet kwam te liggen. Dit maakte het noodzakelijk om het kanaal vanuit de stad verder door te trekken en een nederzetting te stichten als toegang tot de havens van Goedereede.

Havenhoofd bestaat uit twee haaks op elkaar gelegen hoofdassen, namelijk het Haveneind en Breenstraat. De Breenstraat heeft bebouwing aan weerszijden van de straat, voornamelijk bestaande uit vrijstaande en enkele twee- of drie-onder-een-kapwoningen, meestal in één of anderhalve bouwlaag onder kap (hoofdzakelijk langskap). Aan het Haveneind komt uitsluitend aan één zijde bebouwing voor. De bebouwing bestaat hier voor het merendeel uit twee- en drie-onder-een-kapwoningen aan de van het kanaal afgekeerde zijde van de straat. Een opvallend gegeven is dat het merendeel van de bebouwing (vanaf Haveneind 3) op een grote afstand staat uit de weg. Dit geldt in het bijzonder voor de woningen Haveneind 9-22 die daardoor beschikken over ruimschoots meer dan 20 m diepe voortuinen. Ook bij het Haveneind bestaan verreweg de meeste woningen uit één bouwlaag onder kap (uitsluitend langskap).

Het Haveneind en de Breenstraat ontmoeten elkaar bij het Duinroosplein. Dit plein bestaat uit een centraal gelegen parkje met onder meer een monument en grote bomen. Het plein wordt aan de drie niet aan het kanaal gelegen zijden omgeven door twee- en drie-onder-een-kapwoningen.

Direct ten zuidwesten van het pleintje bevindt zich rond de Blauwe Distelstraat een clustervormige bebouwingsconcentratie met zowel vrijstaande en drie- en vier aaneengeschakelde woningen onder langskap als – aan de westzijde van de Blauwe Distelstraat – een blok van 12 rijenwoningen onder langskap.

Het voorzieningenpakket in het buurtschap is beperkt tot een schoolgebouw aan de Blauwe Distelstraat.

Groen en water

Stellendam kenmerkt zich, ondanks de aanwezigheid van de verblijfsrecreatie- voorzieningen en de stedenbouwkundige sprong over de Langeweg, door de compacte min of meer rastervormige dorpsuitleg. De belangrijkste groenelementen binnen de kern liggen in de directe nabijheid van het oudste deel van Stellendam: de omgeving van de N.H.-kerk met de oude begraafplaats en de nabijgelegen school aan de Bosschieterstraat , het groene terrein van de boerderij aan de Voorstraat 56 (met dierenweide aan de Koningin Wilhelminastraat) en de nieuwe begraafplaats aan de Dorpsstraat (omgeving Raadhuisplein).

Enkele van de belangrijkere dorpsstraten beschikken over een ruimer straatprofiel met – zij het soms in fragmenten – bomen, zoals de Brielsestraat, Meidoorrnstraat-Haagsestraat-Koning Haakonstraat, Langeweg, Azaleastraat en het ten zuiden van de Langeweg gelegen deel van de Voorstraat. Overige groenelementen binnen het dorpsgebied van Stellendam zijn de groenvoorzieningen rond de appartementengebouwen bij het Fresiapad-Korenbloempad, op de hoek van de Brielsestraat-Keizerstraat en de volkstuinen bij de zuidelijke woonbuurt.

Zeer opvallend is de groene overgangszone langs de Eendrachtsdijk tussen het ten noorden en ten zuiden van de dijk gelegen woongebied van Stellendam. In noordwestelijke richting sluit deze zone aan bij het Stellebos en de groenstructuur langs de Zuiderdiepstraatweg en het daarachter gelegen Haringvliet; in zuidoostelijke richting sluit de zone aan bij het Havenkanaal en – deels via oude kreken – de camping en het oostelijk gelegen open polderlandschap.

Het historische Havenkanaal vormt een markant element. De nu van het Haringvliet geïsoleerde haven gaat vanaf het Zuiderdiep, via de gorzen langs de sportvelden en het verblijfsrecreatiegebied (noordelijk van de Molenkade) en de omgeving van de molen geleidelijk over naar de buitenrand van het dorpsgebied van Stellendam. De groene ruimte lijkt hier via de Eendrachtsdijk sprongsgewijs over te gaan in de eveneens historische openbare ruimte van de Meester Iman Caustraat en de Nieuweweg.

Figuur 3.3 Stellendamse Haven

Tot slot liggen – direct buiten de bebouwde kom – enkele groen- en watergebieden van formaat, zoals het Haringvliet, het Stellebos en de Grevelingen. Meer westwaarts strekt zich het duingebied uit van Westvoorne. Ondanks de ligging van Stellendam in een oorspronkelijk zeer open polderlandschap, wordt de kern nu vanaf het zuiden en het westen grotendeels afgeschermd door de beplantingen van het Stellebos en de Grevelingen.

Ook het buurtschap Havenhoofd kenmerkt zich door de landschappelijke omgeving. De kern strekt zich aan de noordzijde uit langs het natuurgebied De Kwade Hoek en aan de zuidoostzijde langs het van groene oevers voorziene kanaal. Ten westen van de kern ligt bovendien een ongeveer 5 ha groot bosgebied.