Woongebied II

2.1 Bestaande situatie

2.1.1 Historie

Ontstaan van Heemskerk

De eerste vermelding van Heemskerk is gevonden in een oorkonde uit 1063, waarin de naam Hemezenkyrica voorkomt in het verband met de overdrachtskwestie van een aantal kerken. De nederzetting is ontstaan op de oostelijke rand van hoger gelegen zandgedeelte waar de kerken het hoogst gelegen land kregen toebedeeld. Heemskerk is vervolgens gegroeid in een eskransdorp. De boerderijen zijn rondom de hogere gronden en de kerk gebouwd. De kerk had een duidelijke centrumfunctie, niet alleen fysiek maar ook sociaal. De opbouw van Heemskerk is sinds jaar en dag gehandhaafd en kan als grondlegger worden gezien van de huidige structuur.

Figuur 2.1: Heemskerk 1869 (bron: heemskerkanders.nl)

Heemskerk tot 1945

Heemskerk was eeuwenlang een dorp met akkerbouw als voornaamste bestaansbron. In de 19de eeuw komt de industrialisatie op gang in de Zaanstreek. In Heemskerk komt geen industrie tot ontwikkeling en al gauw ontstaat een armoedeprobleem. Pas in 1850 brengt de bollenteelt geld en daarmee een verhoogde levensstandaard in het dorp. De bollenvelden bepalen sterk het beeld rond en tot dicht bij het centrum. Er worden grote gebouwen geplaatst zoals het (oude) raadhuis, een katholieke kerk, de meisjesschool en de jongensschool aan de rand van het centrum. Er ontstaat een duidelijk middelpunt in Heemskerk met de bijbehorende centrumfuncties voor de 4000 inwoners van Heemskerk.

Ontwikkelingen na 1945

In 1955 verschijnt het streekplan IJmond-Noord. Men verwacht een sterke groei voor de regio, zowel fysiek als economisch (door de groei van Hoogovens). In 1956 telde Heemskerk 6000 inwoners en verdere planvorming en prognoses stonden in het teken van groei en uitbreiding. De eerste nieuwbouw was in het Zaalbergkwartier (1947). Verdere uitbreiding geschiedt met de oude dorpskern als middenpunt.

Het oude centrum werd in de 60er jaren bijna geheel vervangen door nieuwbouw. Men wilde het centrum een modern uiterlijk geven en het goed functioneren voor de komende jaren waarborgen. De sterke groei bleef nog uit en de opvatting over stadssanering veranderde in de jaren '70. Het centrum is dan reeds vrijwel geheel gesaneerd. Er zijn slechts enkele objecten overgebleven die het oude Heemskerk vertegenwoordigen. Het toenmalige centrum voldeed niet aan de eisen die aan een groter dorp worden gesteld. Een ingrijpende verandering was hoe dan ook nodig. Heemskerk is uitgegroeid tot een woongemeente. Het centrum werd voornamelijk gebruikt voor de dagelijkse boodschappen.

Vanaf de 70er jaren wordt veel gebouwd om aan de groeiende vraag naar woonruimte te voldoen. Hierbij wordt vrijwel geen rekening gehouden met de historische achtergrond van Heemskerk of de nog aanwezige oude bebouwing. Planning en uitvoering blijken over de volgende jaren fragmentarisch te zijn. Hierdoor is in de loop der tijd een onsamenhangend centrumbeeld ontstaan.

Sanering van de dorpskern is heden ten dage onder de oudere bewoners nog een veel besproken onderwerp. Een groot deel van de karakteristieke bebouwing is verloren gegaan, maar enkele oude kenmerken van Heemskerk zijn nog steeds te vinden. Naast enkele historische panden is ook de wegenstructuur behouden gebleven.

Commandeurs

Op 25 september 1986 werd door de raad besloten het globale bestemmingsplan Commandeurs voor te bereiden. Het gebied behoorde toen tot het buitengebied van Heemskerk en de grond was overwegend in gebruik voor tuinbouw. De flats langs de Jan Ligthartstraat en de lintbebouwingen langs de Rijksstraatweg en de Oosterstreng behoorden toen tot de bestaande bebouwing. Ook waren er met toepassing van artikel 19 WRO al een verpleegtehuis, een basisschool en enkele standplaatsen voor woonwagens gerealiseerd.

De wijk Commandeurs ligt op de strandwallen. De hoogteligging varieert van 1.6m tot 2.2m boven NAP. Structuurbepalend voor de opzet van de wijk Commandeurs waren de Oosterstreng met de daaraan gelegen woningen, de Rijksstraatweg met aanliggende bebouwing, de flats langs de Jan Ligthartstraat en de kavelrichting van het agrarisch gebied. De Oosterstreng is karakteristiek voor de oorspronkelijke lintbebouwing van Heemskerk.

Figuur 2.1: Lint bebouwing Oosterstreng (links) en flat gebouw aan Jan Ligthartstraat (rechts)

Waterakkers-Lunetten

Sinds het begin van de jaren '90 wordt gewerkt aan de ontwikkeling van Waterakkers-Lunetten. Dit is het gebied dat globaal begrensd wordt door de Rijksstraatweg, de Starweg, de Jan Ligthartstraat en de Maerten van Heemskerckstraat. Het gebied Waterakkers-Lunetten ligt op de brede strandwalzone achter de duinen. Tussen de duinen en de strandwalgronden bevindt zich een strook oude landbouwgronden. Deze strook was beter geschikt voor landbouw vanwege de hogere ligging. De strandwalgronden zijn lager gelegen en vlakker en pas later in gebruik genomen voor akkerbouw. Door het gebied liepen beekjes, duinrellen, die zorgden voor de afvoer van het water uit het duingebied. De naam Waterakkers is daardoor begrijpelijk. Binnen Waterakkers-Lunetten zijn de Kerkbeek en de Breedslagbeek van oorsprong dergelijke duinrellen en beide hebben nog steeds een functie in het waterbeheer.

Figuur 2.2: Twee onder één kap Ruyn acker (links) en Weg acker (rechts)

Met uitzondering van de randen bestond dit gebied bij de start van de planvorming hoofdzakelijk uit agrarisch gebied. Voor het hele gebied is door Architectenbureau Alberts & Van Huut een stedebouwkundig plan gemaakt. Daarin is de ontwikkeling van het gebied tot woongebied met aan de Rijksstraatweg een bedrijvenstrook vastgelegd. De woningbouw wordt gefaseerd uitgevoerd.

2.1.2 Monumenten

Binnen het plangebied zijn geen gemeentelijke en rijksmonumenten gesitueerd.

2.1.3 Functionele structuur

Wonen

Het plangebied bestaat uit de woonwijken 'Commandeurs' en 'Waterakkers'. De woonfunctie staat centraal binnen het plangebied. De woningen variëren van hoofdzakelijk vrijstaande, rij- en twee onder één kap woningen binnen de wijk Commandeurs tot rij-, twee onder één kap en vrijstaande woningen binnen de wijk Waterakkers. Op diverse plekken bevinden zich gestapelde woningen. Aan de oostzijde van het plangebied is tevens een aantal hoge flatgebouwen gesitueerd aan de Jan Ligthartstraat.

De overige functies binnen het plangebied worden hieronder kort beschreven:

• Agrarisch: in het noordwesten van het plangebied is één agrarisch perceel gesitueerd;
• Detailhandel: in het zuidoosten van het plangebied zijn een bouwmarkt en bloemsierkunstwinkel gevestigd. Aan de Helmlaan zijn tevens detailhandelsvestigingen gesitueerd, zoals een supermarkt.
• Kantoor: op een aantal plekken in het plangebied zijn kantoren gevestigd, zoals aan de Jan Ligthartstraat en de Rijksstraatweg.
• Bedrijven: het plangebied kent geen (grote) bedrijven. Wel hebben de twee tankstations (Rijksstraatweg en Jan Ligthartstraat) de bestemming Bedrijf gekregen. Verder zijn binnen het plangebied de nutsvoorzieningen bestemd als bedrijf.
• Maatschappelijk: binnen het plangebied is een tandarts en een orthodontist gevestigd. Verder zijn er een kinderopvang, twee basisscholen ('De Lunetten' en 'St. Leonardus') en een middelbare school ('Kennemer College') gesitueerd binnen het plangebied. Aan de Heemswijk 1 bevindt zich een verpleegtehuis. Op de oek Starweg/Water acker is een gezondheidscentrum gevestigd.
• Sport: in het noordoosten van het plangebied is een concentratie van verschillende sportvoorzieningen aanwezig. Binnen dit terrein is een manege, zwembad, tennisbanen etc. gevestigd. Tevens is er een horecavestiging.
• Horeca: binnen het plangebied is er één pand dat de bestemming Horeca heeft gekregen. Het betreft het restaurant aan de Kerkweg (omringd door de sportvoorzieningen). Aan de Helmlaan zijn tevens een aantal horecabedrijven gevestigd gesitueerd die binnen de bestemming Centrum vallen.

2.1.4 Ruimtelijke structuur

De welstandsnota 2009 geeft een overzichtelijk beeld van de huidige stedenbouwkundige structuren binnen de gemeente Heemskerk. Voor het onderhavige plangebied worden verschillende typeringen beschreven. In deze subparagraaf wordt een beschrijving gegeven van de stedebouwkundige structuren binnen het plangebied. Deze beschrijvingen zijn gebaseerd op de reeds beschreven stukken in de welstandsnota 2009 van de gemeente Heemskerk. De volgende welstandgebieden vallen geheel of gedeeltelijk binnen de grenzen van het plangebied:

• Buitenring
• Kerkweg
• Starweg-Ruysdaelstraat
• Maerten van Heemskerckstraat
• Rijksstraatweg
• Scholencomplex, Van Riemsdijklaan
• Commandeurs
• Waterakkers/Lunetten
• Heemswijk
• Sportparken en -complexen

Buitenring

De gehele Buitenring wordt gekenmerkt door een breed wegprofiel bestaande uit twee geasfalteerde rijstroken en is over grote gedeelten gelegen langs singels en overige groene ruimten. Sommige kruisingen zijn vormgegeven door rotondes. De eenheid en herkenbaarheid van de Buitenring zijn niet overal even sterk. Voornamelijk in de openbare ruimte ontbreekt het aan een bepaalde samenhang. De functie van ontsluitingsweg wordt vaak geassocieerd met groene structuren, grootschalige bebouwing, opvallende architectuur en een herkenbare en eenduidige profielindeling. De openbare ruimte is hierbij beeldbepalend en samenbindend. Dit geeft een soort uniformiteit aan de gehele ring, zodat die voor iedereen herkenbaar is. Deze uniformiteit ontbreekt echter in de Buitenring.

Figuur 2.3: Ligging welstandsgebied

De Mozartstraat, Jonkheer Geverslaan en het noordelijke deel van de Jan Ligthartstraat (binnen plangebied) zijn enigszins anders van karakter dan de overige delen. Ze kennen bijna over de gehele lengte (lage woon)bebouwing aan twee zijden van de weg en hebben een relatief smal profiel, in vergelijking met de rest van de ringstructuur. Er is langs de andere wegen sprake van een breed wegprofiel en groene parkachtige structuren met daarin een paviljoenachtige bebouwing. Kunstwerken, rotondes en (hoge) bebouwing geven hier accenten en herkenningspunten aan. De noordwestzijde is steniger en stedelijker van karakter door de bebouwingswanden langs de straat.

Van bijzondere architectuur langs de Buitenring is weinig sprake, waardoor geen echt opvallende locaties worden gecreëerd. De bebouwing wordt veelal gekenmerkt door grootschalige bebouwing, gestapelde woningbouw en rijwoningen in een strokenverkaveling.

Starweg-Ruysdaelstraat

Deze radiaal is een belangrijk onderdeel van de verkeersontsluiting van Heemskerk. Het straatprofiel is hier dan ook op aangepast en bestaat uit een brede weg van twee rijstroken met aan weerszijden fietssuggestiestroken en een trottoir. Het grootste deel van de radiaal wordt aan beide zijden geflankeerd door een brede water- en/of groenstructuur.

Figuur 2.4: Ligging welstandsgebied

Aan de zuidzijde van de Ruysdaelstraat en aan beide zijden van de Starweg liggen brede groen- en waterstructuren. De Starweg maakt onderdeel uit van het plangebied.

Maerten van Heemskerckstraat

De Maerten van Heemskerckstraat is een historische route tussen Beverwijk en Heemskerk. Tegenwoordig is deze route in twee delen geknipt ter hoogte van de Buitenring, waardoor van continuïteit geen sprake meer is. Daarnaast betreft de straat de zuidelijke grens van het onderhavige plangebied. De Breedslaglaan zorgt voor de verbinding tussen de Buitenring en de Maerten van Heemskerckstraat in de richting van het centrum. De herkenbaarheid van de radiaal is hierdoor op de kruising met de Buitenring volkomen verdwenen.

Het noordelijke deel kent verschillende bebouwingstypen. In het centrum is de oorspronkelijke bebouwing, zoals in vrijwel het gehele centrum het geval is, vervangen door grootschalige woon- en winkelgebouwen. Buiten het centrum is de oorspronkelijke bebouwing van vrijstaande en twee-onder-éénkap woningen nog aanwezig. Deze woningen zijn iets teruggelegen ten opzichte van de straat.

Figuur 2.5: Ligging welstandsgebied

De meeste woningen langs de Maerten van Heemskerckstraat zijn uitgevoerd in één bouwlaag met een steile, al dan niet samengestelde, mansarde- of zadelkap. Slechts af en toe is er sprake van twee bouwlagen en/of andere kapvormen. De detaillering is vrijwel overal beperkt tot verbijzondering in metselverbanden en de toepassing van stevige dak- en gootlijsten. De meeste panden hebben smalle verticale gevelopeningen, waardoor een verticale gevelgeleding overheerst. Opvallend is het veelvuldig voorkomen van dakkapellen aan de voorzijde, waarbij verschillende soorten en maten willekeurig door elkaar lijken te zijn toegepast.

Rekening moet worden gehouden met het feit dat de panden aan de zuidzijde van de Maerten van Heemskerckstraat tussen de Rijksstraatweg en de van Riemsdijklaan op grondgebied van de gemeente Beverwijk liggen.

Rijksstraatweg

De Rijksstraatweg is onderdeel van de ‘Binnenduinrandroute’, die als een langgerekt bebouwingslint langs de binnenduinrand door Kennemerland loopt. Langs de gehele route is er sprake van wisselende bebouwing doch voor het grootste gedeelte kleinschalige vrijstaande bebouwing, wisselend met een agrarisch of een meer stedelijk karakter. Het vormt tevens grotendeels de grens van het plangebied aan de westzijde.

Figuur 2.6: Ligging welstandsgebied

Ter hoogte van de wijk Commandeurs is de Rijksstraatweg aan de oostzijde bebouwd met overwegend vrijstaande en twee-onder-één-kap woningen, al dan niet met enige bedrijvigheid (aan huis). Aan de oostkant van de Rijksstraatweg is het bedrijventerrein de Waterwegen gesitueerd. Deze maakt geen onderdeel uit van het plangebied Woongebied II. In het meest zuidelijke deel van de Rijksstraatweg bevinden zich binnen het plangebied een woonwagencentrum (Elzenhof) en enkele woningen (vrijstaand en rijenwoningen).

Scholencomplex, Van Riemsdijklaan

Het gebied betreft een scholencomplex bestaande uit twee scholengemeenschappen te weten: Het Kennemer college en het Nova college (binnen cirkel figuur 2.8). Het scholencomplex is ingeklemd tussen de Jan van Kuikweg, de Plesmanweg en de Van Riemsdijklaan. In dit specifieke gebied is de voor Heemskerk bekende orthogonale structuur geheel losgelaten en worden schoolgebouwen opgebouwd rond een centrale plein en langs diagonale assen. De centrumas en de landschapsas. Op deze wijze wordt van binnenuit een campusachtige sfeer gecreëerd. Het assenkruis verdeelt het terrein in vier driehoekige delen. Binnen deze delen is een fragmentarische opzet van bebouwing mogelijk.

Figuur 2.7: Ligging welstandsgebied

Commandeurs

Commandeurs is een woonwijk uit de late jaren ’80 en vroege jaren ’90 van de vorige eeuw en valt geheel binnen het plangebied van het voorliggende bestemmingsplan. De wijk wordt gekenmerkt door een grote verscheidenheid aan woningen en woningtypes. Zowel appartementen, rijwoningen, seniorenwoningen, tweeonder-één-kap woningen en vrijstaande woningen komen in deze wijk voor. De woningen in de wijk staan per straat allemaal in vrijwel dezelfde rooilijn, slechts kleine verspringingen komen voor. Op enkele locaties zijn geheel gesloten zijgevels aan de openbare ruimte gebouwd.

De meeste bebouwing is opgetrokken in baksteen, waarbij veelal gebruik is gemaakt van twee kleuren steen per bouwblok. In het algemeen is er sprake van forse dakvlakken, bedekt met rode pannen en in de meeste gevallen voorzien van dakramen. De hoogtes variëren van één laag met kap tot drie lagen met kap. Op hoeken van rijwoningen wordt veelal gebruik gemaakt van afwijkende hoogtes of naar voren komende bouwblokken. Bij enkele woningen wordt gebruik gemaakt van plaatmateriaal als gevelbekleding of grote boeiborden. Mede door de relatief jonge leeftijd zijn er in deze wijk weinig niet-originele toevoegingen aan de woningen gedaan.

Figuur 2.8: Ligging welstandsgebied

In de wijk ligt een historisch bebouwingslint, de Oosterstreng. Dit lint bestaat uit een rij van identieke twee onder-één-kap woningen met schildkap. Deze woningen zijn opgetrokken uit roodbruine baksteen en afgedekt met rode gebakken dakpannen. De deuropeningen aan de voorzijde zijn voorzien van zware houten overstekken. De goot- en daklijst en de daklijst van de erkers zijn eveneens voorzien van een zware houten overstek. De dakvlakken zijn voorzien van dakkapellen in het onderdakvlak. Het houtwerk is geschilderd in landelijke, natuurlijke tinten zoals donkergroen, wit en donkerbruin. Van oorsprong zijn de bouwblokken perfect symmetrisch, echter door latere toevoegingen of afwijked kleurgebruik is deze symmetrie in enkele gevallen verdwenen.

Waterakkers/Lunetten

Het grootste deel van de bebouwing bestaat uit laagbouw: rijwoningen, twee-onder-één-kap woningen, geschakelde patiowoningen en vrijstaande woningen. Centraal in de wijk liggen drie hogere appartementencomplexen met duidelijke kleuraccenten op de gevels. De wijk heeft een sterke onderlinge samenhang met een duidelijk organisch karakter. Zowel straten als gevelopeningen, gevelaccenten in baksteen, daklijsten en op- en aanbouwen hebben een grillig verloop vergeleken met de meer traditionele architectuur van de rest van Heemskerk.

Figuur 2.9: Ligging welstandsgebied

Vanuit een viertal elementen (aarde, lucht, water en vuur) is de kleur van het toegepaste materiaal bepaald. Vrijwel alle bebouwing is hierdoor opgetrokken uit een rode baksteen, en voorzien van gedeeltelijk donkergevoegde plinten en verticale (baksteen)accenten. Ook blauwe en gele tinten komen terug in de gevels, met name in kozijnen, daklijsten en (garage)deuren. De daken in de wijk variëren in vorm, zowel zadeldaken, mansardekappen als asymmetrische kappen komen voor. Wel zijn ze allen uitgevoerd met dezelfde donkerrode keramische dakpan. Aan het behoud van de kleurstelling wordt grote waarde gehecht. Wijziging van de oorspronkelijke kleurstelling in de diverse te onderscheiden architectonische eenheden is niet toegestaan. De te onderhouden kleurstellingen zijn opgenomen in de toe te passen welstandscriteria. Afwijken van de vastgelegde kleurstelling leidt tot een welstandsexces.

Aan- en uitbouwen, bijgebouwen en dakkapellen komen in beperkte mate voor en passen voor het overgrote deel goed in de architectonische setting die de wijk biedt, doordat ze zijn mee-ontworpen door de architect. De gehele wijk valt binnen de grenzen van het voorliggende bestemmingsplan.

Heemswijk

Heemswijk is gelegen binnen het plangebied en heeft een T-vormige hoofdmassa, met daaraan enkele lagere vleugels. De hoofdmassa is georiënteerd op de ruimtes die tussen de verschillende vleugels liggen, en niet op de aangrenzende Starweg. Daarbij is de hoofdentree eveneens afgekeerd van de Starweg.

Figuur 2.10: Ligging welstandsgebied

Sportparken en -complexen

Verspreid over de gemeente Heemskerk zijn diverse sportparken en –complexen gelegen. Het zijn doorgaans grote ruimtes aan de rand van het stedelijk gebied, omringd met hoog opgaand groen dat in een aantal gevallen het zicht op de ruimte en de bijbehorende bebouwing ontneemt. Binnen het plangebied is het sportcomplex 'Waterakkers' gelegen.

Figuur 2.11: Ligging welstandsgebied

De bebouwing op deze complexen is doorgaans zeer op de functie gericht en daardoor beperkt tot kleedkamers, clubgebouwen en opslagruimtes of combinaties daarvan, of sporthallen, zwembaden of andere binnensportgebouwen. De meeste gebouwen bestaan uit een eenvoudige hoofdmassa met plat dak of flauw hellend zadeldak. Ze zijn doorgaans als solitaire objecten in de ruimte geplaatst, waardoor meerdere gevels aan de openbare ruimte grenzen. Deze gevels zijn, afhankelijk van de functie van het gebouw(deel), zeer transparant of juist zeer gesloten. Het materiaalgebruik voor deze bebouwing is doorgaans beperkt tot baksteen en hout in de gevels en dakpannen of bitumen als dakbedekking. Kleuren variëren per complex of vereniging en zijn wisselend ingetogen en passend of hard en contrastrijk in de groene omgeving.