Oostelijke binnenstad

3.2 De structuur van de grachtengordel

Binnen de grachtengordel is sprake van functionele en sociale gelaagdheid. Kenmerkend is de afnemende rijkdom, van binnen (dicht bij de oude stad) naar buiten (dicht bij de stadswallen). De exclusieve woonfunctie verschiet naar buiten toe steeds meer van kleur. De Herengracht is exclusief wonen. De Prinsengracht staat bekend als de 'werkgracht': aanmeren van kleine vrachtschepen, herenhuizen naast pakhuizen. Nog meer naar buiten is de werkfunctie zelfs overheersend. Een meer genuanceerd statusverschil - binnen de 'ringen' - komt naar voren in de onderverdeling tussen hoofdgracht en achterstraat (diensten). Tot slot hebben ook de radialen een specifieke status (winkels, ambachten). De statusverschillen komen duidelijk tot uitdrukking in de verkaveling (en de prijzen) van het bouwblok.

De structuur van de Vierde uitleg

In de eerste fase van de grachtengordel (1613) is de uitwerking een relatief smalle binnenring met drie hoofdgrachten op stand en een brede buitenring wonen-werken (de Jordaan) ten behoeve van de minder welgestelden. In de tweede fase is de binnenring van de hoofdgrachten optisch iets verbreed omdat de bouwblokken aan de Prinsengracht even zijde in de lengterichting van de gracht zijn uitgezet, in plaats van in de breedterichting zoals in de Jordaan (nota bene in een schuine hoek). Mede hierdoor, maar ook door het tracé van de vestingwerken is in de Vierde uitleg het werkgebied van de buitenring (Noortse Bos, Weteringbuurt) versmald. Een vergelijkbare smalle buitenring met werkfunctie is aan de overzijde van de Amstel - vanaf de Stadstimmertuinen naar het Roeterseiland - waarneembaar.

De structuur van de Vierde uitleg binnen het plangebied uit circa 1660, met rood de wegen en voormalige wagenpleinen en blauw de waterwegen

Bij de Vierde uitleg werden ook bedrijventerreinen ten behoeve van de haven en havengebonden activiteiten (scheepsbouw) bestemd: de oostelijke en de westelijke eilanden. Van deze eilanden valt het Kadijkseiland binnen het plangebied. Al deze eilanden zijn op vergelijkbare wijze ingericht: een centrale as met woonhuisbebouwing en aan weerszijden, aan het water, de bedrijvigheid.

Ook op de bolwerken zelf was economische bedrijvigheid: vanwege de windvang waren hier de molens. Doordat de defensieve functie van de bolwerken in onbruik raakte werd deze uiterste buitenring in de negentiende eeuw meer en meer een restgebied, waar alle denkbare functies een plek kregen.

De systematiek en de hiërarchische structuur van de Vierde uitleg zijn binnen het gebied van het bestemmingsplan goed afleesbaar (zie afbeelding 2), met één grote en twee kleinere uitzonderingen. De grote uitzondering betreft de Plantagebuurt - een late invulling binnen de structuur – andere uitzonderingen zijn het Roeterseiland en de Weesperstraat, afwijkingen ten opzichte van de structuur.