Klarenbeek

3.1 Ontstaansgeschiedenis

3.1.1 Het dorp Klarenbeek

HET ACHTERVELD

Circa 200 jaar geleden bestond het dorp Klarenbeek nog niet. Er bevonden zich hier hoofdzakelijk woeste gronden met veel bos en hei. Vanuit zowel Gietelo als Lieren en Oosterhuizen werd wel gesproken van het Achterveld. Elke inwoner had hier vrij het recht van vruchtgebruik op de gronden en was men in staat in één nacht een woning te bouwen waarvan rook uit de schoorsteen kwam, dan kon men zich er vrij vestigen. Er ontstond dan ook een min of meer clandestiene ontginningsnederzetting met wat keuterboerderijen. Pas met de verkaveling van de gronden vanaf 1845 neemt de agrarische bebouwing toe en komen er enkele grote boerderijen in het gebied, zoals 'De Zweep', 'De Dalk' en 'De Til'.

KREPEL

Al voor deze tijd stond langs de Beekbergsche beek een kleine onderslagmolen (opgericht in 1732). Toen deze in het jaar 1764 in bezit kwam van de familie Krepel, werd de molen ingericht tot een pletterij van rood koper. Om de capaciteit te vergroten werd tegelijk de Beekbergsche Beek verlegd en opgehoogd, zodat een groter verval ontstond en dus meer waterkracht. Later werd hieraan een waterreservoir, 'de Wiert' toegevoegd. De katholieke familie Krepel bouwde woningen voor hun arbeiders en bouwden ook een kerk, een school en een eigen landhuis. De bedrijvigheid rondom de molen trok ook een molenaar, een bakker en een herberg aan. Deze konden zich niet op het landgoed van Krepel vestigen, maar deden dat langs de verharde weg van Deventer naar Arnhem, zodat hier geleidelijk bebouwingsclusters ontstonden.

VAN KOPER NAAR HOUT

De opkomst van de stoommachines verdrong de koperindustrie en toen vanaf 1868 'het Woud' werd gekapt, werd van de nood een deugd gemaakt door over te schakelen naar de productie van sigarenkisten. Later werd buitenlands hout aangevoerd wat onder andere tot de aanleg van het station bij Klarenbeek heeft geleid en een niet meer bestaand industriespoor door het bos naar het bedrijf.

Met deze nijverheid en de verdere ontginning van de woeste gronden (onder andere verkoop van gronden behorende bij Huize de Poll) groeit het dorp vanaf het begin van de 20e eeuw gestaag verder langs het lint dat de Hoofdweg en de Klarenbeekseweg vormen. In de naoorlogse perioden volgden, in zowel het Voorster als Apeldoornse deel, planmatige uitbreidingen. Nu is nog altijd de houtfabriek een belangrijke werkgever in het dorp. Wel zijn daar de detailhandel en de horeca bijgekomen.

 De Hoofdweg/Klarenbeekseweg vormt het ontginningslint van Klarenbeek

3.1.2 Cultuurhistorie, landschap en natuur

De cultuurhistorische elementen en waarden in Klarenbeek bevinden zich grotendeels in het landschap rondom het dorp en in mindere mate in het dorp zelf. Hoewel buiten het plangebied vallend, zal ook kort worden stilgestaan bij de cultuurhistorie van het omliggende landschap, aangezien het sfeerbepalend is voor het dorp zelf.

LANDSCHAP

Bij Klarenbeek is een duidelijke landschapsgrens te onderscheiden. Ten zuiden en oosten van het dorp ligt een landgoederenzone als onderdeel van een groot bosgebied en een beekdal. Ten westen en noorden van het dorp is sprake van een agrarisch ontginningslandschap.

Het uitgestrekte bosgebied van het Appensche Bos is nog een relict van de woeste bos- en heidegronden die eeuwenlang rondom Klarenbeek hebben gelegen. In het Appensche Bos zijn onder andere nog grafheuvels te vinden. Bijzonder is verder dat de Veluwsche Bandijk door het bos loopt tot aan boerderij De Havik. Dichter bij Klarenbeek is het bos omgevormd tot een meer parkachtig gebied als onderdeel van het landgoed Klarenbeek. Door het landgoed loopt de Klarenbeek. Het westelijke deel, dat grenst aan het dorp, is bijzonder door het complex van molenvijver, watergangen en houtwallen. Centraal in het landgoed ligt het Huis Klarenbeek (1848) met ten noorden daarvan de houtfabriek (deels uit 1895) en het historische bebouwingsensemble van kerk (1930), pastorie, school, hallehuisboerderij (1848) en voormalige hulppostkantoor (1907).

Het agrarische ontginningslandschap kenmerkt zich door verspreide bebouwing langs oudere en nieuwere ontginningswegen. In het laatste geval gaat het om lange rechte wegen. Het landschap wordt meer open verder van het dorp af. Vanuit het dorp wordt het zicht bepaald door open velden, hoge bomenlanen langs de wegen en incidenteel dichtere bosschages in het veld of rondom een erf. Aan de Dalk staat nog een achttiende eeuwse hardstenen grenspaal, die de grens van heerlijkheid 't Loo aangeeft.

DORP

In het dorp is het bebouwingslint langs de Hoofdweg en de Klarenbeekseweg karakteristiek. Hier bestaat, vooral aan de noordzijde, nog de historische relatie tussen dorp en landelijk gebied. Een aantal beeldbepalende bouwwerken staat in het dorp, zoals korenmolen De Hoop (monument uit 1905) en de openbare lagere school met onderwijzerswoning (1900). Verder staat er een aantal karakteristieke woonhuizen uit het begin van de 20ste eeuw in het bebouwingslint. Aan de Klarenbeekseweg vormt de voormalige coöperatie 'Ons Belang' een markant herkenningspunt. Ten slotte bevat het dorp twee kerken, de Rooms Katholieke Kerk aan de Kerkweg en de karakteristieke PKN kerk aan de Woudweg.

CULTUURHISTORISCHE WAARDEN

Voor het Apeldoornse deel van Klarenbeek heeft een cultuurhistorische analyse van de bebouwing plaatsgevonden. Op basis van de geselecteerde criteria komt een aantal panden in aanmerking om als karakteristiek in het bestemmingsplan te worden opgenomen. Deze panden bevinden zich langs de Klarenbeekseweg en de Woudweg. In paragraaf 5.3 is de volledige lijst van karakteristieke gebouwen opgenomen.

NATUUR

Aan de oostzijde van het dorp liggen bossen. Een groot deel hiervan is onderdeel van het landgoed Klarenbeek. Het betreft een minder grootschalig landschap, Het gebied heeft relatief een hoge landschappelijke waarde. Het gebied valt onder de Ecologische Hoofdstructuur (bron: kaartenatlas kernkwaliteiten EHS, provincie Gelderland). Klarenbeek zelf ligt in het werkgebied van de Beekbergse Poort. In dit gebied staat de ruimtelijke en kwalitatieve verbetering van ecologie en natuur centraa.